ÖNSÖZ Allah (c.c.) Kur’an’ı; insanları karanlıklardan aydınlığa çıkaran, kalp- lerdeki dertlere deva olan, iyi davranışlarda bulunan müminlere ken- dileri için büyük bir mükâfat olduğunu müjdeleyen, Rabbimizden bir öğüt, rahmet, inananlara yol gösterici, ölmüş kalpleri dirilten bir ruh, kendisine tutunduğumuzda bizi aydınlığa, olgunluğa, izzet ve şerefe götürecek olan Allah’ın sapasağlam ipi ve her şeyi tastamam açıklayan bir rehber olarak tanımlamaktadır. Kur’an’ın asıl amacı, “Ben cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsin- ler diye yarattım” ayeti mucebince, insanların kulluk bilincine ulaşarak, düşmüş oldukları dalalet bataklığından ve ahlaki yozlaşmadan kurtulup böylece dünya ve ahiret mutluluğuna erişmelerini sağlamaktır. Bunun için Kur’an insanlara, nasıl yaşamaları gerektiğini izah etmektedir. İnsanlığı dalalet bataklığından ve ahlaki yoksunluktan kurtaracak pren- sipleri ihtiva eden Kur’an’ın, muhatapları tarafından iyice anlaşılması ge- rekmektedir. Ancak Kur’an’da, her okuyucunun kolayca anlayabileceği ayetler olduğu gibi, herkes tarafından kolaylıkla anlaşılamayan müphem, müşkil, mücmel, mutlak ve müteşâbih gibi ayetler de mevcuttur. Yine Kur’an’da mecaz, kinaye ve teşbih gibi sanatlı kullanımların ya- nında daha önce kullanılagelen kavramlara Kur’an’ın nüzulü ile bera- ber yüklenen yeni anlamlar da söz konusudur. Bu ayetler ancak, erbabı tarafından izah edilmekle anlaşılır. Dolayısıyla insanları Allah’ın mesa- jı ile buluşturmanın tek yolu, mutlak surette Kur’an’ın tefsir edilmesin- den geçmektedir. Aslında Kur’an-ı Kerim, tefsir edilmesini ve ayetler üzerinde sıkı bir dü- şünsel faaliyette bulunulmasını bizatihi kendisi istemektedir. Örneğin; نوركفتي مهلعلو مهيلا لزن ام سانلل نيبتل ركذلا كيلا انلزناو ربزلاو تانيبلاب (O peygamberleri) apaçık belgeler ve kitaplarla gönderdik. İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman ve onların da (üzerinde) düşünmeleri için sana bu Kur’an’ı indirdik. (Nahl 16/44) اهلافقا بولق ىلع ما نارقلا نوربدتي لفا Öyleyse, onlar bu Kur’an üzerinde hiç düşünmezler mi? Yoksa kalpleri üzerinde kilitler mi var? (Muhammed 47/24) اثيدح نوهقفي نوداكي ل موقلا ءلؤه لامف … …O halde bu insanlara ne oluyor da kendilerine bildirilen hakikati kavramaya yanaşmıyorlar?(Nisa 4/78) نيلولا مهءابا تاي مل ام مهءاج ما لوقلا اوربدي ملفا Onlar bu sözü (Kur’an’ı) hiç düşünmediler mi? Yoksa kendilerine, daha önce geçmişteki atalarına gelmeyen bir şey mi geldi? (Müminun 23/68) بابللا اولوا ركذتيلو هتايا اوربديل كرابم كيلا هانلزنا باتك (Bu Kur’an), ayetlerini iyiden iyi düşünsünler, temiz akıl sahipleri ibret alsınlar diye sana indirdiğimiz feyz kaynağı bir kitaptır.(Sad 38/29) Yukarıda görüldüğü gibi kendi üzerine düşünmeyi emreden ayetler ge- reği, Kur’an’ı anlayabilmek için, onun tefsirine elbette ihtiyaç vardır. Kur’an’ın Kur’an’dan (Kur’an’ın Kur’an’la tefsiri) sonra ilk müfes- siri Hz. Muhammed (s.a.v.)’dir. Tefsirlere ve hadis kitaplarına bak- tığımızda Hz. Peygamber’in Kur’an’ın tefsirine yönelik ifadeleri- ni görmemiz mümkündür. Kur’an’ın ikinci müfessiri ise sahabedir. Sahabe-i Kiram Kur’an’ı baştan sonuna kadar tefsir etmemişlerdir. Bunun ana sebeplerinden biri, Kur’an dilinin sahabenin kullandığı dil ile aynı olmasıdır. Bundan dolayı onlar sadece manası kapalı olan ve anlaşılması için harici açıklamaya ihtiyaç duyulan lafızları açıkla- makla yetinmiştir. Üçüncü nesil müfessir ise tabiindir. Tabiin ise tefsiri sahabeden nakil yoluyla öğrenmiştir. Sahabe ile tabiin arasında Hz. Peygamber’i görmüş olmak, dolayısıyla anlamadığı bir konuyu bizatihi Hz. Peygamber’e so- rup öğrenebilmek ve nüzul vasatına şahit olmak gibi önemli farklar söz konusudur. Tabiin Hz. Peygamber’i görmediği gibi, nüzul vasatına da şahit olamamıştır. Tabiinden sonraki devirlerde de ecdadımız, Kur’an’ın anlaşılmasına yönelik önemli eserler kaleme almışlardır. Asr-ı saadetten günümüze kadar çok sayıda Kur’an hadimi müfessir Kur’an’ı kendi kavrayış ve birikimi nispetince açıklama gayreti içerisine girmiştir. Unutulmama- lıdır ki tefsirler müfessirlerin kültürel alt yapısının izlerini taşıdığı gibi dönemin fikri akımlarını ve bilimsel kabullerini de görmezden gel(e) memiştir. Kuşkusuz her müfessirin kaleme aldığı eser kıymetlidir ve İlahi mesajın insanlarla buluşmasında önemli rol oynamaktadır. Bilindiği gibi her müfessirin kendine has bazı özellikleri vardır. Me- sela bazı müfessirler Kur’an’ı açıklarken onun dilsel boyutuna; ba- zıları fıkhî boyutuna; bazıları kelamî boyutuna, bazıları da tasavvufî boyutuna ağırlık vermişlerdir. Buna göre, dilsel bir açıklamayı işari tefsirde, tasavvufa yönelik bir açıklamayı da fıkhi tefsirde aramak yanlış olmamakla beraber pek isabetli değildir. Dolayısıyla her mü- fessirin tefsiri, yazarının ilgi ve birikimine göre şekillenmektedir. Bu noktadan hareketle biz de tefsir alanında çok önemli izler bırakan ve Kur’an’ın anlaşılmasına yönelik ciddi katkılar sağlayan bazı mü- fessirleri, öne çıkan birtakım hususiyetlerine binaen muhatapları ile buluşturmak istedik. Bu itibarla araştırma kitabımızın üçüncüsünde Kurtubî, Muhammed Abduh – Muhammed Reşit Rıza, Tantâvî ve Sey- yid Kutub’u çalıştık. Kurtubi’yi tercih etmemizin sebebi; Tefsir ilminin tedvininden itibaren hüküm ayetlerini açıklamaya gay- ret eden müfessirler arasında Kurtubî’nin ayrı bir yer edinmiş olması, eserinin tüm ahkâm ayetlerinin ve hukuk normlarının yorumlandığı bi- ricik tefsir olması, ayetleri tefsir ederken ahkâm konularına ayrıntılı bir şekilde yer vermesi, ayetlerin çeşitli hükümlere nasıl delil ve dayanak teşkil ettiğini göstermesi ve telifinden beri İslâm ilim ve kültür hayatını etkilemiş olması… Muhammed Abduh – Muhammed Reşit Rıza’yı tercih etmemizin sebebi; Klasik tefsirlerden farklı olarak Menâr, hoca ile öğrencinin yani Ab- duh ile öğrencisi Reşid Rıza’nın birlikte yazdıkları bir tefsir olması, bu ortak eserin tasavvur, anlayış, yaklaşım, muhteva ve kendine özgü metoduyla yeni bir açılım getirmesi, modern çağda İslami uyanışın sa- vunucularından sayılmaları, taklitçilik yüzünden durgun olan İslam dü- şüncesinin ancak akılcılıkla, içtihat ruhunu canlandırmakla kurtulacağı- nı savunmuş olmaları, İslam düşüncesinin İslam toplumunun hayatına katılımında ıslahatçı bir metot takip ederek Kur’an merkezli bir tefsiri benimsemiş, bu yolda büyük çabalar sarf etmiş olmaları… Tantâvî’yi tercih etmemizin sebebi; Dini ilimlerinin yanında matematik, mühendislik, felsefe, astronomi, bitki, tabiat ve kimya gibi pozitif ilimlerle de meşgul olması hasebiyle tefsir literatüründe örneğine pek rastlanmayan bir tarzda Kur’an ayet- lerini tefsir etmesi, modern dönem bilimsel tefsir akımının en önemli örneği olarak Kur’an-ı Kerim’in baştan sona ilmi tefsir usulüne göre yazılmış ilk ve tek tefsir örneği olarak gösterilmesi… Seyyid Kutub’u tercih etmemizin sebebi; İctimaî-edebî tefsir ekolünün önemli isimlerinden olması, eserinde kla- sik tefsir geleneğinden ziyade modern hermenötik metodu kullanarak Kur’ân’ın gölgesinde gündelik hayata dokunup, toplumun ıslahını ve ideal bir nesil ve toplum yetiştirmeyi gaye edinmesi, Kur’an’ı, İslam toplumunun düştüğü ve kalkacağı yer olarak görüp Kur’ân’ın mükem- mel üslubuna dikkat çekerek ondan uzaklaşan Müslümanların ilgisini yeniden Kur’ân’a yönlendirmek isteyen aksiyoner bir müfessir olması… Bu çalışmamızda yukarıda ismi geçen dört müfessirle alâkalı müfes- sirlerin özellikle temayuz ettikleri altışar konu tespit edilmiştir. Her bir konunun yazarı alanında uzman farklı üniversitelerden yirmi yedi akademisyen yer almaktadır. Bu çalışmamızın bidayetinden nihayetine kadar emeği geçen bütün hocalarımıza ve Grafiker Yayınları ailesine ayrı ayrı teşekkür ediyoruz. Editörler Mürsel Ethem – Yusuf Topyay Mehmet Akın – Ramazan Ünsal Ankara, 2021
Atamov [Ethem], Mursal [Mürsel] Kur’an-ı Kerim’de “Lealle” Edatının Kullanılışı ve Anlamları, Diyanet İlmî Dergi, 2013, cilt: XLIX, sayı: 3, s. 77-94 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel Iyık Kuran: Maanilerinin Kırgızça Kotormosu Menen İsimli Mealin Tanıtımı ve Çeviribilim Açısından İncelenmesi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [AÜİFD], 2014, cilt: LV, sayı: 2, s. 173-194 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel Bağlam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altıncı ve Yedinci Ayetleti, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi = Pamukkale University Journal of Divinity Faculty, 2015, cilt: II, sayı: 4, s. 73-103 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel Rusça Kur’an Çevirilerinin Tanıtımı ve Çeviribilim Açısından İncelenmesi -I (Arapçadan Rusçaya Yapılan Kur’an Çevirileri), Akademik Bakış: Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, 2016, sayı: 57, s. 264-279 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel Rusça Kur’an Çevirilerinin Tanıtımı ve Çeviribilim Açısından İncelenmesi -II (Arapçadan Rusçaya Yapılan Kur’an Çevirileri), International Journal of Cultural and Social Studies (IntJCSS), 2016, sayı: 2, s. 196-220 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel Rusça Kur’an Çevirilerinin Tanıtımı ve Çeviribilim Açısından İncelenmesi -III (Diğer Dillerden Rusçaya Yapılan Kur’an Çevirileri) = Investigation in Terms of Introduction and Translation Studies of Russian Quran Translations -III (Translations of the Quran from Other Languages in to Russian Language), Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi = The Journal of International Social Research, 2016, cilt: IX, sayı: 47, s. 1070-1086 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel – Michael Shafiro İbranice Meallerin Tanıtımı ve İncelenmesi, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2016, cilt: IX, sayı: 2, s. 281-296 Rusça + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ünsal, Ramazan – Mürsel Ethem “YMM” Kökünün Art Süremli Semantik İncelenmesi = The Diachronic Semantics Analysis of the Root “YMM”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2017, cilt: X, sayı: 2, s. 113-132 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel Son Çağrı Kur’an’ın Mukaddimesi Üzerine, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi = Journal of Divinity Faculty of Hitit University, 2017, cilt: XVI, sayı: 32, s. 507-526 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel Bir Tercüme Tekniği Olarak “Siz” Zamirinin “Biz” Şeklinde Tercümesi, Akademik Bakış: Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, 2017, cilt: 64, s. 158-168 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Eşmeli, İsmet – Mürsel Ethem Ahıska Türklerinin Günlük Hayatla İlgili Bazı Halk İnanışları (Denizli Örneği), Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi = Journal of Divinity Faculty of Hitit University, 2018, cilt: XVII, sayı: 34, s. 325-346 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel Kırgızca Meallerde Anlam-Bağlam İlişkisi (Iyık Kuran Cana Kırgızça Kotormusu Bağlamında Eleştirel Bir İnceleme), Uluslararası Orta Asya Sempozyumu Bildiriler Kitabı: Göç, Yoksulluk ve Kimlik = International Central Asia Symposium Proceedings Book: Migration, Poverty and Identity , 2018, s. 554-564 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Karataş, Ali – Mürsel Ethem Tefsir ve Tefsir Tarihi Açısından Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân Adlı Eseri, Uluslararası Sempozyum: Orta Asya Alimlerinin İslam Medeniyetine Katkıları, 10-12 Ekim 2018, Bişkek/Kırgızistan = International Symposium: The Contributions of Muslim Scholars of Central Asia to the Islamic Civilization, 10-12 October 2018, Bishkek/Kyrgyzstan, 2019, s. 735-750 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel – İsmet Eşmeli Ahıskalı Türklerde Nazar (Karşılaştırmalı Tahlil) = The Evil Eye in Meskhetian Turks (Comparative Analysis), Sürgününün 75. Yılında Ahıskalı Türkler 16-17 Kasım 2019, T. Y., s. 314-332 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel – İsmet Eşmeli Ahıska Türklerinin Mirası: Halk İnanışları = The Heritage of Meshketian Turks: Folk Beliefs, 1. Uluslararası Türk Halklarının Felsefî Mirası Sempozyumu, 2019, s. 195-205 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel Rusça Kur’an Çevirilerinin Tanıtımı ve Çeviribilim Açısından İncelenmesi – II (Arapçadan Rusçaya Yapılan Kur’an Çevirileri), Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi (UKSAD) = International Journal of Cultural and Social Studies (IntJCSS), 2016, cilt: II, sayı: 2, s. 196-220 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel – İnayetulla Azimov Kur’an Tercümelerinin Sorunu: Çokanlamlılık = The Complexity of Qur’an Translation: Polysemy, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2020, cilt: VII, sayı: 2, s. 745-772 Rusça + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel – Ramazan Ünsal Kur’an’ı Anlamada İsrâliyat’ın Rolü = The Role of Isra’iliyyat in Understanding of the Qur’an, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi = Pamukkale University Journal of Divinity Faculty, 2020, cilt: VII, sayı: 2, s. 1720-1744 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Eşmeli, İsmet – Mürsel Ethem Ahıska Türklerinin Bazı Halk İnanışları (Geçiş Dönemleri ve Bazı Hayvanlar) (Denizli Örneği) = Some Folk Beliefs of Meskhetian Turks (Transition Periods and Some Animals) (The Example of Denizli), Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi = Pamukkale University Journal of Divinity Faculty, 2020, cilt: VII, sayı: 2, s. 1811-1830 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel – Yusuf Topyay “Son Çağrı Kur’an” İsimli Mealin Çeviribilim Açısından Değerlendirilmesi, Dinî Araştırmalar, 2020, cilt: XXIII, sayı: 59, s. 447-466 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel Salih Akdemir ve Sami Dillerin Kur’anı Anlamadaki Rolü = Salih Akdemir and the Role of Semitic Languages in the Understanding of the Quran, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi = Pamukkale University Journal of Divinity Faculty, 2021, cilt: VIII, sayı: 2, s. 649-665 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel Rusça Kur’an Çevirilerinin Tanıtımı ve Çeviribilim Açısından İncelenmesi -I (Arapçadan Rusçaya Yapılan Kur’an Çevirileri), II. Uluslararası Dini Araştırmalar ve Küresel Barış Sempozyumu “Sivil Toplum Kuruluşlarının Barışın Tesisindeki Rolü”, 19-20-21 Mayıs 2016, Sarajevo, 2016, cilt: II, s. 392-407 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel – Yusuf Topyay Mekke’de Hz. Muhammed’i Teselli Eden Kıssalar (Hz. Musa Örneğinde Karşılaştırmalı Tahlil) = Stories That Consolidated Prophet Muhammad (Pbuh) in Mecca (Comparative Analysis in the Example of Prophet Moses), Journal of Analytic Divinity, 2022, cilt: VI, sayı: 1, s. 122-147 Türkçe + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Ethem, Mürsel – Sabri Demir İnançta Gençliğin Vüsatı, 21. Yüzyılda Gençlik ve İnanç Eğilimleri, 2022, cilt: II, s. 779-883 + İçerikte + Bu dergide + Bu sayıda
Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ve Pamukkale Üniversitesi İslami İlimler Enstitüsü’nün işbirliğiyle düzenlediği uluslararası sempozyumun konusunun 21. Yüzyılda Gençlik ve İnanç Eğilimleri olması anlam ve içerik bakımından önem arz etmektedir. Nitekim çağımızda görülen sosyal, siyasal, iktisadi ve hatta sağlık sorunlarında gençliğin inanç eğilimlerinin önemli bir yer aldığına inanmaktayız ve bu sorunların gençliği farklı inanç akımlarına sürüklediğinin de hepimiz farkındayız. Sempozyumuza atfettiğimiz bu önemin ve konumuzun daha iyi anlaşılması için ilk aşamada inanç, gençlik ve vüsat kavramlarını sözlük anlamları açısından inceleyeceğiz. Daha sonra Kur’an-ı Kerim’deki anlamlarını değerlendirerek hayatımızdaki ve tarihteki önemleri açısından ayrı ayrı tahlil edeceğiz.
Yazarlar: Faima İSRAFİLOVA, Yusuf TOPYAY, Arslan KARAOĞLAN, Ahmet ÖZDEMİR, Mürsel ETHEM, Mehmet AKIN, Ahmet KARADAĞ, Ahmet Sait SICAK, Hamza SADAN.
İmla Kontrol/Tashih: Sabri DEMİR
ÖNSÖZ
Hamd, bütün âlemlerin Rabbi olan Allah’a mahsustur. Salât ve selâm O’nun elçilerinin üzerine olsun.
Kur’an-ı Kerim’in nüzulünden itibaren anlaşılması için çeşitli çabaların gösterildiğini görmekteyiz. Son vahyin ilk müfessiri olan Hz. Muhammed (s.a.v.); Kur’an-ı Kerim’i yorumlarken onda geçen mücmel, mutlak ve müşkil olan lafızları veya ifadeleri sırasıyla tebyin, takyit ve tavzih etmiştir. Hz. Muhammed (s.a.v.)’in Kur’an-ı Kerim’in yorumuna bu usullerle yaklaşımını, genel olarak dilsel ağırlıklı görüyoruz. Sahabe-i Kiram ve sonraki dönemlerdeki Kur’an yorumcuları, Hz. Muhammed (s.a.v.)’in Kur’an-ı Kerim’i yorumlama usullerine paralel bir şekilde tefsir çalışmalarını devam ettirmişlerdir. Zamanın geçmesiyle bu paralellik sistematik hale getirilip ve belli prensip ve usuller üzerinde devam ettirilmektedir.
Bununla beraber, ilim adamları merak ve istidatlarına göre Kur’an-ı Kerim’e farklı açılardan yaklaşmakta ve bu minvalde çalışmalarını kaleme almaktadırlar. Bu hakikate binaen mevcut tefsir külliyatı geniş bir yelpazeye sahip olmaktadır.
Biz bu çalışmamızda Kur’an-ı Kerim’in dilsel boyutunu ele alarak irdelemeye çalıştık. Nitekim kanaatimize göre, Kur’an-ı Kerim’in anlaşılmasında en başta gelen prensiplerden birisi; onun dilsel açıdan doğru anlaşılmasına bağlıdır. Çünkü bütün dinlerin rehberi dildir.
Muciz olan Kur’an-ı Kerim’in anlaşılmasında bu çalışmamızın küçük de olsa katkı sunacağını ümit ve temenni ediyoruz.
Bu çalışmamızı okuma zahmetine katlanıp değerli görüşlerinden dolayı İlahiyatçı, emekli hekim Dr. Sabri Demir’e en içten teşekkürlerimi, sevgilerimi ve saygılarımı sunmayı burada yerine getirilmesi gereken bir borç bilirim.
Son olarak, kitabın oluşmasında emeği geçen bütün yazarlara ayrı ayrı teşekkür eder başarılar dilerim.
Allah, mutlak bilgi sahibidir…
GİRİŞ
Kur’an-ı Kerim’i anlamak için Arapça bilmek şarttır. Bununla beraber herkesin Arapça bilmesini de beklememiz mümkün değildir. Bundan dolayı Kur’an-ı Kerim’in farklı dillere çevirileri kendiliğinden zorunlu olarak ortaya çıkmaktadır. Kur’an-ı Kerim’i başka bir dile çevirme işlemi, Dilbilim ve Çeviribilim’in ilgi alanına girmektedir. Kur’an-ı Kerim’in başka bir dile çevrilmesi esnasında uyulması gereken en önemli kriterlerden biri; doğru bir çeviri yönteminin tespitidir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’in çeviri ve tefsiriyle meşgul olan bazı ilim adamları çalışmalarında, doğru bir çeviri yöntemini tercih etmedikleri gibi, herhangi bir çeviri yöntemine bağlı kalmaksızın çeviri faaliyetlerinde bulunulabilmektedirler.[1]Faima İsrafilova kitabımızın “Dilbilim ve Çeviribilimin Kur’an’ın Anlaşılmasına Katkısı” isimli bölümünde, Dilbilim ve Çeviribilim’in içerdiği bazı temalar ve bunların Kur’an-ı Kerim çevirilerinde görülen etkileri üzerinde, örnekler eşliğinde mülahazalar yapmaya çalışmıştır.
Yukarıda belirttiğimiz “Kur’an-ı Kerim’i anlamak için Arapça bilmek şarttır.” ifadesinden esas kastımız; Kur’an-ı Kerim’in nüzul vasatındaki Arapçayı bilmektir. Nitekim dil, canlı bir organizma gibidir; bu yüzden kelimeler zamanla önemli ölçüde anlam daralması, anlam genişlemesi ve hatta yeni bir anlam kazanması gibi değişikliklerine uğrayabilmektedirler. Kur’an-ı Kerim’in nazil olduğu ilk asırlardan günümüze dek, onun özellikle dilsel boyutlarını ele alan “Vücûh ve Nezâir, Garîbü’l-Kur’ân, Meâni’l-Kur’ân ve Mecâzü’l-Kur’ân” gibi çalışmalar üzerinde durulmuştur.
Çağımızda dilin canlılık ve buna bağlı olarak sahip olduğu manalarda, bu dilin yaşadığı zaman ve ortamlara göre bazı değişimlere uğradıklarına dikkat çeken çalışmaların arttığına şahit olmaktayız. Hem batıda hem de doğuda bu minvalde kaleme alınan çalışmalar kayda değerdir. Ülkemizde de Kur’an-ı Kerim sözlüğünün oluşturulması için ciddi çabaların harcandığını görmekteyiz. Kur’an-ı Kerim sözlüğü oluşturulurken dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan bazıları şunlardır:
Kelimelerin içinde bulundukları zaman ve ortamlara göre geçirdikleri/geçirebilecekleri anlam değişikliklerine dikkat edilmelidir.
Kelimelerin muhtemel anlam değişikliklerinin tespitinde, sadece Arapçada değil Sami dil ailesi üzerinde de etimolojik değerlendirmeler yapılmalıdır.
Ayrıca böyle bir sözlük çalışmasında kelimelerin anlamları geçirdikleri tarihi serüvenlere göre kronolojik bir tertibe tabi tutulmalıdır.
Yusuf Topyay “Kur’ân’ın Anlaşılmasında Sözlüklerin Durumu” başlıklı çalışması bu önemli hususlara dikkat çekerek bazı öneriler sunmaktadır.
Bilindiği gibi hitabın iki türü vardır: yazılı ve sözlü hitap. Bu iki hitap çeşidinin kendilerine özgü bazı özellikleri vardır:
Yazılı Hitap: Eğitim öğretim hayatında (kitap, dergi…) ve tamamen yazılı olarak kullanılan dil “yazı dili”dir. Yazılı metinde, anlam genellikle okuyucudan bağımsızdır. Bu nedenle anlam, cümlenin sınırları içinde oluşturulmalıdır. Anlatılması gerekenler belli bir mantıksal sıra ve bütünlük içinde olmalıdır. Okuyucu yazılı bir metinle karşı karşıya olduğu için, anlatılmak istenen kurgu; giriş, gelişme ve sonuçtan oluşup anlamsal boşluklar bırakılmadan anlatılmalıdır. Okur, anlatılmak istenileni metnin sınırları içerisinde anlamak durumunda olduğundan, yazılı metinlerde anlamın belirlenmesinde, metin dışı unsurlara genelde ihtiyaç hissedilmez. Başka bir deyişle, anlamın tüm yükü metnin omuzlarındadır.
Sözlü Hitap: Günlük hayatta kullanılan dil, “konuşma dili” olarak bilinir. Bu hitap tarzının anlamını tamamlayan üç unsur dikkatimizi çekmektedir: (a) Sözü söyleyen; (b) Sözü dinleyen ve (c) sözün söylendiği ortam/bağlamdır. Böyle bir hitapta anlamın şekillenmesinde muhatap önemlidir, onu dikkate almadan anlam şekillenemez. Çünkü sözlü hitaplarda anlam genellikle söylenilen ibarelerin sınırlarını aşmaktadır. Bu yüzden, “kimin”, “kime”, “nerede”, “ne zaman” ve “niçin” hitap ettiğinin ve hitap şeklinin bilinmesi ve belirlenmesi önemlidir.
Kur’ân, kitabî (yazımsal) değil, hitabî (sözel) bir metindir. Böyle olunca “Kur’an’da tekrarların tartışılması”, “Kur’an’da konu bütünlüğünün olmaması” ve benzeri münazaralar kendiliğinden çözüme kavuşmuş olacaktır. Nitekim bu tür tartışmaları dile getirenler; yazılı bir metinde olması gereken kriterleri, sözlü bir metinde aramakta ve neticede bulamadıklarında eleştiriler yağdırmaktadırlar. Arslan Karaoğlan “Kur’an, Hitap Türleri ve Özellikleri” isimli bölümde, Kur’ân’ın kendine has sözlü hitap türüne ve bu türdeki argümanların çeşitliliğine dikkat çekerek, onun anlaşılması ve yorumlanmasındaki işlevini ortaya koymaktadır.
Son vahyin ilk nüzulünden günümüze kadar, Kur’an’ı anlama faaliyetleri üzerine yapılan çalışmaları, İslam geleneğinde iki ana kısma ayırmamız mümkündür: Rivayet ve Dirayet tefsiri. Bununla beraber zamanın geçmesi ve şartların değişmesiyle, Kur’an’a Tarihselcilik, Hermenötik, Semantik gibi farklı açılardan yaklaşılmış ve buna paralel yorumlama teşebbüslerinde bulunulmuş ve bulunulmaktadır. Bu teşebbüsler son yüzyıllarda, Batı’da ortaya çıkan gelişmelerin etkisiyle, Kur’an’ı anlamada farklı bir boyut kazanmıştır. Bu ve buna benzer konular Ahmet Özdemir tarafından “Kur’an’ı Anlamada Usul ve Sami Dilleri Yaklaşımı” başlığı altında ele alınarak etraflıca irdelenmiştir. Bilahare, Sami Dilleri hakkında özet bilgilere yer verildikten sonra Kur’ân’ı anlamada Sami Dilleri Yaklaşımı’nın belirleyiciliği ve önemi üzerinde durulmuştur.
Zamanla kelimelerin anlam değişimine uğramaları apaçık bir durumdur. Kelimeler, tıpkı canlı organizmalar gibidir. Kelimelerin canlılık hususiyetlerinden dolayı anlam daralmasına, anlam genişlemesine uğraması ve yeni bir anlama geçişi, her zaman ihtimal dâhilindedir. Bununla beraber bazı sözcükler tarihe meydan okurcasına kök anlamlarını asırlarca koruyabilmektedir. Bu tespitleri Kur’an’da geçen sözcükler üzerinden kıyaslama yaparak değerlendirmemiz daha olasıdır. Bu nedenle Kur’an’ın nüzul dönemindeki anlamını tespit etmek, onu ilk muhatapların anladığı gibi anlamak için art süremli semantik (diachronic) çalışmaların gerekliliği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.
Bu anlayıştan hareketle Merhum Prof. Dr. Salih Akdemir, Sami Dilleri vasıtasıyla Kur’an’da geçen kelimelerin kök anlamlarının tespit edilmesi için art süremli semantik çalışmaları yürütmüştür. Akdemir bu hedefini gerçekleştirebilmek için Kur’an’da geçen yirmi kök üzerinde, yüksek lisans ve doktora öğrencilerinden on beş kişiye danışmanlık yapmıştır. Akdemir’in danışmanlığında yürütülen bu tez çalışmaları başarıyla savunulmuş ve tamamlanmıştır.
Söz konusu çalışmalarda, tez konusu olan köklerin genelde anlam daralmasına, anlam genişlemesine veya anlam değişimlerine uğradıkları görülmektedir. Ayrıca bu çalışmaların bazılarında; “برك /brk”, “سبح /sbh”, “قدس /kds”, “حسب /hsb”, “امن /emn” ve “كفر /kfr” gibi köklerin kök anlamlarının muhafaza edildiği ortaya konulmuştur.
Mürsel Ethem “Kur’an’da Ta’rib Tartışması” başlıklı çalışmasında, ilk önce Kur’an’da ta’rib ile ilgili tartışmayı ele almakta, bazı tespitlerde bulunmaktadır. Ardından; Kur’an’da geçen “راعنا /râinâ” ile “الرَّحْمَن /er-Rahmân” kelimelerinin kök anlamları art süremli semantik yöntemiyle (her ne kadar Akdemir’in önerdiği yöntemi tüm boyutlarıyla uygulanmasa da) tahlil edildikten sonra bazı tespitlerde bulunulmuştur.
Herhangi bir mesajı muhatabına ulaştırmak için iletişim araçlarına ihtiyaç vardır. Bu araçlar arasında temel unsur dildir. Bir dil gücünü kültüründen, kültür de gücünü dininden, tarihinden, coğrafyasından, edebiyatından ve edebiyatının taşıyıp yansıttığı belagat sanatlarından, dilbilgisi kurallarından ve benzer membalardan alır. Bu vasıflar bütün dillerde olmakla beraber Arapçada daha ön plandadır. Cahiliye döneminde Arap dili ve belagati zirveye ulaştığı bir dönem olarak karşımıza çıkmaktadır. İşte böyle bir dönemde Kur’an vahyi nazil olmaya başlamış ve meydan okumuştur. Kur’an’da yer alan dil sanatları muhatabını mezcetmiş ve hayran bırakmıştır. Kur’an dilini böyle etkin ve üstün kılan unsurlar arasında, ihtiva ettiği deyim ve mecazları zikredebiliriz. Kur’an’ın sağlıklı bir şekilde anlaşılması, yorumlanması ve başka dillere aktarılabilmesi için onun bu edebi yönlerinin doğru bir şekilde tespit edilmesi elzemdir. Mehmet Akın “Kur’ân’da Deyimler-Mecazlar ve Türkçeye Aktarımı” başlıklıçalışmasında örnekler eşliğinde bu hususlar üzerinde durmaktadır.
Kur’ân’ı anlama, tefsir etme ve başka dillere çevirme gayretinde olan birinin Arapçadaki deyim ve mecazların yanı sıra, hurûfu’l-me‘ânîyi de dikkate alması gerekir. Hurûfu’l-me‘ânî; tek başlarına belli bir anlam ifade etmemelerine rağmen, yer aldıkları ayet(lere) çeşitli ve etkileyici anlamlar kazandıran edatlardır. Herhangi bir ayetin manası ve ondan çıkarılacak hüküm bu edatlara göre değişebilir. Dolayısıyla Kur’ân’da geçen edatların anlamlarına vâkıf olunmadığında, tefsirde ve mealde hataya düşmek kaçınılmaz olur. Nitekim edatlara yanlış mana takdir etmekten kaynaklanan bazı tercüme hataları, kaynak dili/Arapçayı bilmeyenler tarafından dahi kolaylıkla fark edilebilmektedir. Ahmet Karadağ Arapçada geçen edatların bu önemlerine dikkat çekerek meal çalışmalarında şimdiye kadar gözüken hataları ve noksanlıkları asgariye indirebilmek için “Kur’ân’da Geçen Bazı Edatların Türkçeye Aktarımı” konulu çalışmayı ele almıştır.
Kur’ân-ı Kerîm’in yorumunda ilk müracaat edilmesi gereken kaynak; mevsukiyeti ve iç bütünlüğünden dolayı yine Kur’ân-ı Kerîm’in kendisidir. Hz. Peygamber (s.a.v) ve sonrasında birçok müfessir tarafından Kur’ân ayetlerinin birbirlerini en güzel şekilde açıkladığı bir yöntem (تفسير القرآن بالقرآن) olarak benimsenmiştir. İlk defa İbn Teymiyye (ö. 728/1327) bu yöntemi “Kur’ân’ın en güzel tefsir kaynağı/metodu” olarak vasıflandırmıştır. Genel kabule göre Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsir yöntemi nesnel ve dokunulmazdır. Nitekim bu kabule göre Kur’ân’ı yorumlayan müfessir değil bizzat Kur’ân’ın kendisidir. Fakat bununla beraber, bazı istisnalar hariç, bu yöntemle yapılan çalışmalar incelendiğinde müfessirlerin yorumlarında birçok sebepten dolayı öznelliklerinin kaçınılmaz olduğu göze çarpmaktadır. Ahmet Sait Sıcak “Yorumda Öznellik Açısından Bir Metot Olarak Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsiri” isimli çalışmasında bu hususiyetlere değinmektedir.
Kur’ân-ı Kerîm’in anlaşılması ve tatbikinin kolaylaştırılması için yapılan yorumlara “tefsir” denilmektedir. Kur’an’ın tefsiri, Hz. Peygamber (s.a.v.) ile birlikte başlamış ve daha sonra sahabeden itibaren bir silsile halinde günümüze kadar devam ettirilmiştir. Zamanla ilgili ilim erbabı; tefsiri, yöntemine göre “dirayet tefsiri” ve “rivayet tefsiri” olarak kategorize etmişlerdir:
Dirayet tefsirine “Re’y” ve “aklî” tefsir de denilir. Dirayet tefsirinde bir müfessir ayeti veya sureyi yorumlarken, rivayet tefsirinin kaynak ve yöntemlerini dikkate alır. Fakat müfessir yeri geldikçe ilgili rivayetlerin bazılarını eleştirerek aralarında seçim yapar ve rivayetleri yetersiz bulduğu yerlerde aktif bir şekilde aklî bir yolla yorumlamaya çalışır. Dolayısıyla dirayet tefsiri; rivayet tefsirinin kaynak ve yöntemlerinin kullanılmasının yanı sıra, dil, edebiyat, din, mezhep ve çeşitli bilgiler kullanılarak yapılan tefsir çeşididir.
Rivayet tefsiri ise genel kabule göre; “Hz. Peygamber (s.a.v.), sahabe ve tâbiîne izafe edilen tefsire dair aktarılan bütün bilgiler” şeklinde tanımlanmaktadır.
Her iki tefsir çeşidinde de rivayetlere yer verilmektedir. Genellikle rivayet tefsirinde müfessirin rolünün olmadığı/dirayete yer vermediği gibi bir düşünce hâkimdir. Fakat esasında dirayî tefsirlerdeki kadar olmazsa da, rivayî tefsirlerde de öznellikten bahsedilebilir. Çünkü bu tür tefsirlerde müfessirin topyekûn olmazsa bile, bazı hususlarda belirleyiciliği söz konusudur.
Kur’ân-ı Kerîm’in bu her iki tefsir yönteminde de rivayetler, göz önünde bulundurulması gereken önemli bir bilgi kaynağıdır. Dirayet tefsiri yapılmadan önce, ilgili ayetlerle alakalı rivayetlerin tespit edilmesi ve içerdikleri bilgilerin dikkate alınması, göz ardı edilmemesi gerekir. Fakat bununla beraber, bazı ilim adamlarının, rivayetleri gelişigüzel kullanmaları, birçok eleştiriyi de beraberinde getirmiştir. Bundan dolayı tefsirde rivayetler kullanılırken şu hususlara dikkat edilmesi gereklidir:
Rivayetlerin sıhhatinin iyi araştırılarak sahih olanla olmayanların tespit edilip:
sahih rivayetlerin tercih edilmesi,
merfu olan hadislere, mevkuf ve maktu olanlara nazaran öncelik verilmesi gerekmektedir.
İsrâilî rivayetler kullanılırken dikkatli olunması ve
müfessirin mensup olduğu herhangi bir grubun görüşünü ispatlamak adına, sahih olmayan rivayetlere yer vermemesi gerekir.
Bu ve buna benzer tefsir yöntemlerinde önemli olan hususları Hamza Sadan “Rivayet Tefsirinde Müfessirin Tercihinin Belirleyiciliği” başlıklı çalışmasında ele almakta ve ayrıntılı bir şekilde tahlillerde bulunmaktadır.
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
قٓ۠ وَالْقُرْاٰنِ الْمَج۪يدِۚ
Kâf. O şanlı, şerefli Kur’an’a yemin olsun.
Şah damarımızdan daha yakın olan Halik’ın, bize yakınlık hikmetinin müşahhas bir anlama kavuşması, dünya ve ahiret saadeti ilkelerinin hayatımıza tulu ettirilmesi için; Kur’an-ı Kerim’in en doğru şekilde okunması, anlaşılması ve tefsir edilerek insanlığa anlatılması elzemdir.
Kur’an-ı Kerim’in hayatlarda yer bulabilmesi doğru anlaşılmasına bağlıdır. Onun doğru anlaşılmasında en başta gelen hususlardan birisi; dilsel yapısının sağlıklı bir şekilde açıklığa kavuşturulmasıdır. Biz bu çalışmamızda Kur’an-ı Kerim’le alakalı dilsel ağırlıklı olan şu hususları ele alıp bir nebze de olsa anlaşılmasına katkı sağlamaya çalıştık:
Kur’an-ı Kerim’in çevirisi ve izlenilmesi gereken hususlar,
Kur’an-ı Kerim sözlüğüne duyulan ihtiyaç ve kriterleri,
Kur’an-ı Kerim’in hitap özelliği ve buna bağlı olarak ortaya çıkan sonuçlar,
Kur’an-ı Kerim’in anlaşılması için izlenen yöntemler ve Sami Dillerinin konumunu ortaya koyan iki örnek çalışması,
Kur’an-ı Kerim’in anlaşılmasında deyim, mecaz ve edatların yeri ve rolü,
Çalışmamızın sonunda ise Kur’an-ı Kerim’in yorumunda başvurulan iki ana yöntem ele alınmıştır: “Kur’an’ı Kur’an’la tefsir” ve “Kur’an’ı rivayetle tefsir”. Her iki yöntem her ne kadar “rivayet tefsiri” olarak kabul edilse de, ilgili bölümlerde müfessirin belirleyiciliği konusunda bazı mülahazalarda bulunduk.
İyi Okumalar Dileriz…
[1] Salih Akdemir, Cumhuriyet Dönemi Kur’an Tercümeleri (Ankara: Akid Yayınları, 1989), 76. Ayrıca bk.: Dücane Cündioğlu, Kur’an Çevirilerinin Dünyası (İstanbul: Kapı Yayınları, 2011), 1; Halil Hacımüftüoğlu, Kur’ân Tercümelerinde Yöntem Sorunu (İstanbul: İz Yayınları, 2008), 54 vd.
Mürsel ETHEM 