Allah Birdir

جلال

كل شيء ما خلا الله جلل

Bu ifadede celel kelimesi küçük, basit… anlamlarda kullanılmıştır.

---

---

---

 

Kur’an’da ise Yüce/Büyük/Ulu anlamlarında kullanılmıştır

Yorumsuz

Kur’an’ı ANLAMAK

Belki de, bazen, kendimiz açıp okuyup anlamalıyız!

Kur’an’ı Yorumlamak

Bazen Kur’an’daki metni anlamak yerine metne anlam yüklenmektedir.

Belki de bunun en önemli sebebi: ön yargı ve taassuptur

KIRGIZCA MEALLERDE ANLAM-BAĞLAM İLİŞKİSİ

(Iyık Kuran Cana Kırgızça Kotormosu Bağlamında Eleştirel Bir İnceleme)

Mürsel ETHEM*

Özet: Bilindiği üzere Kur’an-ı Kerim, 610-632 yılları arasında Hz. Muhammed’e nazil olan son ilahi kitaptır. Kur’an’ın kendisinden önceki vahiylerden temayüz ettiği bazı özellikleri vardır. Kur’an vahyinin en belirgin özelliklerinden birisi de yirmi üç sene içerisinde sözlü hitap olarak nazil olmasıdır. Buna bağlı olarak birçok Kur’an ayetleri ancak nazil olduğu bağlamla değerlendirildiğinde anlaşılabilmektedir. Bundan dolayı Kur’an vahyinin anlaşılmasında o günkü muhatabı ve bağlamı dikkate almak gereklidir. Nitekim muhatap ve bağlamın dikkate alınmadan Kur’an’a anlam verilmesi birçok yanlış algıların oluşmasına sebep olabilecektir.

Kırgızistan’da yayımlanan mealler arasında incelemeye aldığımız “Iyık Kuran Cana Kırgızça Kotormosu” isimli mealin diğerlerinden farklı birkaç önemli özelliği bulunmaktadır. Bu çalışmamızda söz konusu olan meali dikkate alarak anlam-bağlam ilişkisine ne kadar riayet edilip edilmediği üzerinde duracağız. Bu bağlamda en yaygın yanlış anlaşılan ayetler örnek olarak seçilecektir. Yanlış algılanan ayetlerin icap ettiği bağlamını tespit etmede en otorite tefsirler esas alınacaktır. Çalışmamızın neticesinde birçok ayet-i kerimenin bağlamının dışında yorumlanması nedeniyle bazı ayetlere yanlış anlam verildiğini ve yanlış yorumlar yapıldığını örnekle ortaya koymaya çalışacağız.

   Anahtar Kelimeler: Kur’an, Kırgızca Meâl, Bağlam.

MEANING-CONTEXT RELATION IN THE KYRGYZ TRANSLATIONS OF THE QUR’AN

(A Critical Review in the Context of Iyık Kuran Cana Kırgızça Kotormosu)

Abstract: As known, the Holy Qur’an is the last divine book revealed down to Prophet Muhammad between the years 610 and 632 A.D. The Qur’an has some characteristics that distinguish it from the previous revelations. One of the most prominent features of the Qur’an is its revelation in the duration of twenty-three years in oral form. Accordingly, many Qur’anic verses can be understood only when they are dealt with in the context of their revelation background. Therefore, to understand the Qur’an, it is necessary to consider the context in which it was revealed down and the first people it addressed to. Otherwise fixing the meaning for some Quranic verses without keeping in mind the context and people it was meant for initially, may lead to many wrong perceptions.

The under-review translation of Quran namely “Iyık Kuran Cana Kırgızça Kotormosu” possesses some distinctive features among the Quranic translations published in Kyrgyzstan. In this work, by taking the above-mentioned translation as sample, we will try to find out that to which extent the principle of Meaning-Context Relationship is taken into consideration while translating the Quran.  In this regard, we will select some most commonly misunderstood verses as examples. We will rely on most authentic exegesis for determining the right context of misunderstood verses. And thus, our work will hopefully result in pointing out some misinterpreted verses with examples and consequent misconceptions due to overlooking the rule of Meaning-Context relationship at the time of interpretation of those verses.

Key Words: Qur’an, the Meanings of the Qur’an in Kyrgyz, Context. 

 Введение

Священный Коран – это последнее божественное писание и руководство для всего человечества в достижении счастья в обоих мирах. Он ниспосылался пророку Мухаммеду в течение 23 лет в 610-632 гг. Подобное ниспослание одна из отличительных особенностей Корана от других откровений Всевышнего Аллаха.     

Ещё одной важной особенностью Корана является ниспослание, связанное с определёнными событиями: днем-ночью, в мирное время и во время войны, во время путешествия и т.д. У многих аятов были “Асбаб ан-Нузуль” то есть причины ниспослания. Практически смысл каждого аята зависит от его причины ниспослания. Если попытаться перевести Коран на какой-либо язык, не учитывая причины его ниспослания, высок риск неправильно донести смысл содержимого (Demirci, 1995:360; Serinsu, 1994).       

Так же нужно помнить и понимать, что Коран был ниспослан на арабском языке определённому народу, то есть арабам. Так важно понимать, что этот арабский использовался в 7-ом веке.[1] А как мы знаем, слова подобны живым организмам. Они с течением времени изменяются, развиваются и обрамляться в новые формы.  И арабский язык в этом плане не исключение. Есть очень большое количество слов в Коране у которых со временем изменились значения. (Akdemir, 2015:XII).      

Коран обладает особыми характерными чертами, которые отличают его от предыдущих откровений. Один из самых важнейших свойств священного Корана – это то, что он был ниспослан в словесном обращении; то есть в устной форме. Эта деталь очень важна. Потому что Коран был ниспослан, в первую очередь, к арабам, чтобы решить их повседневные проблемы. Именно поэтому, важная часть Корана имеет отношения c арабской культурой и её обычаями. Вовремя ниспослания Корана среди арабов была развита культура устной речи. Конечно же письменная речь существовала, но она не была развита как устная речь. (Akdemir, 2017:107).     

Литературная и разговорная формы арабского языка на протяжении VIII-X веков активно развивались. Развитие общепринятой формы литературного арабского языка шло своим чередом, но потомки древних племенных диалектов также продолжали свое существование. В VII-IX веках арабы активно занимали новые территории. Так рождались новые территориальные диалекты, которые в свою очередь смешивались с племенными арабскими диалектами. Таким образом, история развития арабского языка характеризуется двумя важнейшими вехами — периодом возникновения ислама и периодом появления собственной письменности.

Нужно подчеркнуть, что устная и письменная речь рассчитаны на разное восприятие и поэтому отличаются друг от друга лексическим составом и синтаксическими конструкциями (Cündioğlu, 2011:3).   

a.      Устное обращение/устная речь

Целью устной формы обращения является быстрота передачи и восприятия определенного содержания. Устная форма речи всегда адресуется непосредственно собеседнику. Синтаксис устной речи характеризуется частым употреблением простых и неполных предложений; порядок слов не всегда обычный. Чаще всего устная речь – это диалог. В распоряжении устной речи кроме лексико-грамматических средств имеются и вспомогательные средства передачи мысли: мимика, жесты, интонация, паузы, возможность повторения.  

b.      Письменное обращение/письменная речь

Письменная форма языка основной хранитель и передатчик культурной информации. В письменной речи обращение как правило направлено для всех. Научные труды, художественную и учебную литературу, дипломатическую и деловую переписку, газетно-журнальную продукцию и многое другое нельзя себе представить без литературного языка.

Смысл в устной речи дополняется вместе с контекстом. Ибо, как было уже выше сказано, устная речь всегда адресуется непосредственно собеседнику. Если попытаться понять смысл в устной речи без его контекста, то ошибочные восприятия неизбежны. Эти правила касаются и восприятия смыслов аятов Корана. Каждый аят следует понимать в своём контексте.  

Хотелось бы отметить, что все вышесказанные особенности Корана играют важнейшую роль в понимании его смыслов. Любые попытки составить какой-либо смысл, не учитывая этих особенностей Корана, могут привести переводчика к неправильному переводу (Cündioğlu, 1995:117).      

Смысл аята без его контекста   

Первые попытки понять аяты без его контекста были во времена сподвижников пророка Мухаммеда, уже после его смерти. Все прекрасно знают и слышали о завоевание Константинополя (Стамбула): Один из молодых Табиун мусульман бросился в одиночку воевать против всех врагов римлян. Его друзья сразу поняли, что он очевидно идет на гибель и не зная причину ниспослания, но подразумевая суру Бакара 2/195-ый аят[2] сказали (ألقى بيده إلى التهلكة) то есть он собственными руками обрек себя на гибель. Услышав подобное выражение Абу Айюб аль-Ансари сразу возразил: этот аят не был ниспослан в том смысле, о котором вы имеете в виду. Смысл этого аята мы лучше знаем. Потому что этот аят был ниспослан о нас. Когда Всевышний Аллах помог своему пророку и Ислам стал одним из самых сильных религий, мы подумали про себя, нам пора вернуться к своим делам и наверстать упущенное; ведь уже достаточно людей, которые в силах защитить Ислам. Вот тогда, Всевышний Аллах ниспослал этот аят (Табари, 2001:III/322; Самарканди, 1993:I/190; Ибн Касир, 1999: II/220).

Как мы видим, в данном случае, даже следующее поколение за сахабами Таби‘ун, порой могли ошибочно воспринимать смысл аята не зная его причину ниспослания.

Нам бы хотелось привести еще один пример по этому поводу из жизни сахабов. Во время правления справедливого Умара один из мухаджиров (мусульмане, которые во времена пророка Мухаммеда переселились из Мекки в Медину в 622 году) был приведён к Умару в пьяном состоянии. Умар приказал наказать пьяного за данное прегрешение. Но пьяный человек возразил. Чтобы избежать наказания, он решил привести в доказательство своего невиновности коранический аят. Это был 93-й аят из суры Аль-Маида. Но этот человек забыл одно: Причина ниспослания данного аята была абсолютно другая. И поэтому не удалось избежать наказания (Ибн аль-Араби, 2003:II/168; Куртуби, 2003:VI/297; Суюти, 2003: V/461).    

А теперь, давайте порассуждаем, если такое поколение как Табиины порой воспринимало смысл аята, забыв причины его ниспослания, так какова же тогда наша позиция? Ибо промежуток между нашим временем и с ниспосланием Корана прошло более 15 веков.

А теперь, мы попытаемся проанализировать перевод Корана “Ыйык Куран Жана Кыргызча Котормосу” на киргизском языке и установить связь между смыслом и контекстом аятов.      

Коротко о переводе Корана

Данный перевод Корана был переведён и напечатан в 2006 году в Стамбуле изданием “Erkam Matbaası”. Позже через десять лет в 2016 году этот перевод был еще раз опубликован изданием Управлении По Делам Религии Турецкой Республики в Анкаре. Если сказать честно, то между первым и вторым переводом Корана нет практически никакой разницы. Потому что в 2014 году у нас была возможность проанализировать данный перевод Корана. А когда этот перевод Корана был переиздан в Анкаре, то мы смогли сравнить содержимое обеих работ. Также, когда мы готовили эту работу, нам выпала честь еще раз проанализировать и сравнить эти два перевода.

Авторами перевода являются Абдышүкүр Исмаилов, Дүйшөн Абдыллаев, Садибакас Доолов и Садык Гавай. Этот перевод имеет несколько различных положительных качеств среди других переводов Корана на киргизском языке. Короткая интерпретация в сносках Одна из самых важнейших качеств перевода Корана “Ыйык Куран Жана Кыргызча Котормосу” на киргизском языке. Ещё необходимо подчеркнуть, что этот перевод общедоступен (Ethem, 2014:175).

В нашей работе мы будем использовать перевод Корана изданной в 2016 году.   

Пример № 1: Аль-Араф, 7/31 аят  

يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ

“Эй, Адамдын урпактары! Ибадатка эң мыкты кийимиңерди кийгиле. Жегиле, ичкиле, бирок ысырапкорлук кылбагыла! Анткени Аллаx ысырапкорлорду жакшы көрбөйт.” (Исмаилов и д.р.:2016:153).[3]

            Если вспомнить ниспослание 31 аята суры Аль-Араф, то легко можно понять, что вышеуказанный смысл Корана на киргизском языке ошибочный. Ибо причина ниспослания данного аята абсолютно другая. Как утверждается в тафсираx, в этом аяте всевышний Аллах обращается к идолопоклонникам, а не к мусульманам. Идолопоклонники во время ритуального обхода вокруг каабы (Таваф) снимали с себя всю одежду и ходили практически голыми. По их мнению, было бы грешным делать Таваф одетым в одежде с которым возможно они грешили. Еще у идолопоклонников во время Тавафа было запрещено употреблять мясо, жирное, молоко и подобную пищу; они максимально старались не есть и не пить, думая, что всё это входит в их религиозные обязанности. Но, Всевышний Аллах, данным аятом запрещает таваф вокруг Каабы голыми, повелевая покрывать срамные места. Также, в этом аяте подчеркивается, что не подобает человеку запрещать себе то что, дозволено всевышним (Ethem, 2017:192).      

А теперь, давайте попытаемся понять смысл данного аятa учитывая ее ниспослание: В этом аяте не имеется в виду одевание в красивые одежды a подразумевается скрывать срамные места. Также в этом аяте, не упоминается лишнее употребление пищи, а наоборот отрекается поведение идолопоклонников в том, что они максимально мало употребляли пищу во время ритуального обхода вокруг Каабы.

Данный смысл аята найти в переводе Корана на киргизском языке к сожалению, невозможно. Ещё было бы уместным подчеркнуть, что данный аят, часто используется после еды, подразумевая вышеуказанный ошибочный смысл.    

Пример № 2: Аль-Вакиа, 56/ 77-80 аяты    

إِنَّهُ لَقُرْءَانٌ كَرِيمٌ فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ إِلا الْمُطَهَّرُونَ تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ

77-Албетте, бул–Ыйык Куран. 78-(Ал)–Китепте сакталган. 79-Аны тазалар гана кармайт. 80-(Ал) Ааламдардын Эгесинен түшкөн (Исмаилов и д.р., 2016:536).[4] 

Один из самых важнейших и спорных тем в фикхe (мусульманское законоведение) это- можно ли без малого омовения трогать Коран? Споры на эту тему начались после смерти пророка Мухаммеда. (Uğur, 2016:206) Некоторые исламские учёные утверждают, что без малого омовения нельзя трогать Коран. В качестве доказательств приводят некоторые Хадисы и вышеуказанный 77 аят. A некоторые исламские ученые утверждают, что данный аят не имеет отношения с малым омовением (Paksoy, 1999:377). В этой части мы попытаемся показать, что данные аяты не имеют никакого значения с прикасанием человека к священному Корану.     

Даная сура была ниспослана в Мекке, как и другие Мекканские суры в ней упоминается о вере в потусторонний мир, вера в Аллаха и т.д. Также в Мекканских сурах упоминается, что Мухаммед истинный пророк, а Коран истинное ниспослания от Всевышнего.  В суре Вакиа также упоминается о вышеуказанных темах. А в 77-80 аятах подчёркивается, что вовремя ниспослания откровения пророку Мухаммеду не было никаких вмешательств с чьей-либо стороны. Ибо идолопоклонники, как указывается в 81 аяте данной суры и в других аятах, утверждали, что ниспослание Корана не от Аллаха, a от джинов и шайтанов. Подобную интерпретацию можно увидеть во многих тафсираx (Мукатил б. Сулайман, 2002; Фарра, 1983; Салаби, 2002).   

В этой части нашей работы мы не хотим углубляться на тему можно ли дотрагиваться к Корану без малого омовения или нет. Но хотелось бы подчеркнуть, что вышеуказанные аяты суры Вакиа, учитывая контекст и причину ниспослания, не имеют никакого отношения с данной темой. Прийти к подобному смыслу возможно если не учитывать контекст и причины ниспослания данных аятов.   

В переводе Корана “Ыйык Куран” можно увидеть распространенную ошибку переводов Корана. К сожалению в этом переводе так же говорится, что к Корану могут дотронуться лишь “тазалар/очищенные”. Хотя в сноске переводчики Корана сначала упомянули “даараты барлар/которые имеют малое омовение” а лишь потом “периштелер/ангелы”.  

Пример № 3: Аль-Фаджр, 89/27-30 аяты

يَأَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبَادِي وَادْخُلِي جَنَّتِي

27-Эй, жай баракат тынчтанган жан! 28-Өз Эгеңдин алдына (Ал сенден) ыраазы болуучу жана (сен Андан) ыраазы болгон абалда кайтып баргын. 29-Менин (сүйүктүү) пенделеримдин арасына кирип (кошулуп), 30-Бейишиме киргин! (Исмаилов и д.р., 2016:592).[5]      

Сразу хотелось бы подчеркнуть, что перевод этого аята на киргизский язык ошибочный. Подобные ошибки можно найти не только на киргизском языке, но и на русском, турецком и других языках.   

Сура Аль-Фаджр, по общему мнению, эта десятая сура, которая была ниспослана в Мекке. Начало этой суры начинается с клятвами (قسم/касам), что было очень популярно в то время среди арабов. Далее за клятвами Всевышний напоминает предыдущие племена и народы, которые возгордились и не повиновались Аллаху. Впоследствии чего Аллах наказывает их за данный поступок. Затем всевышний Аллах напоминает Мекканским идолопоклонникам, что их ожидает такая же судьба, если они не отрекутся от своих поступков. Затем Аллах описывает типичного неверующего человека, его общую характеристику и поведение в потустороннем мире. Под конец данной суры Аллах напоминает о сложности дня суда.      

Последние четыре аята донной суры переводится на многие языки в двух абсолютно разных значениях. В данном случае, Киргизский перевод Корана не является исключением. В одной версии упоминается, что под данными аятами упоминается душa, которая убеждена в истине единственности и Величии Аллаха. Также, эта душа свободна от всяческих сомнений. Подобная душа всегда довольна решением Всевышнего, а в день суда она будет спокойной и радостной из-за обретения рая и милости Аллаха. Хочу привлечь ваше внимание, что данная сура с самого начала упоминала людей, которые не уверовали, которые не поклонялись одному Всевышнему, которые отрицали день суда и т.д. Но после 27 аята смысл данной суры кардинально меняется и начинает повествовать об идеальных верующих (Багави, 1989; Замахшари, 1998).       

Некоторые Муфассиры (толкователи и комментаторы Корана) утверждают, что последние четыре аята это продолжение смысла суры с самого начала. То есть эти четыре аятa не о душе, которая верует, а o неверующем человекe/идолопоклоннике (Öztürk, 2015: 678). Также Муфассир Аль-Маварди в одном из своих комментариев открыто говорит об этом (Маварди, б.д.: VI/272). Судя по этой интерпретации всевышний Аллах повелевает удовлетворённому этим миром человеку (النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ /ан-нафс аль-мутмаинна) отказаться от грехов и покаяться (ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ /ирджии иля раббики). Таким образом ему повелевается покинуть своих друзей, неповинующихся Аллаху и войти в число праведных рабов (فَادْخُلِي فِي عِبَادِي /фадхули фи ибади) Всевышнего Аллаха. Если описываемый человек в этой суре подчинится повелению Аллаха, в награду за это он получит рай. (وَادْخُلِي جَنَّتِي / вадхули джаннати) (Sülün, 2009: 22).               

Еще хотелось бы подчеркнуть, что данная сура была ниспослана в Мекке, и такого термина в сегодняшнем тасаввуфе как ан-нафс аль-мутмаинна естественно тогда ещё не существовало. Да и вообще нужно подчеркнуть, что многие термины в Исламе были созданы позже после возникновения Ислама. (Ünsal и Ethem, 2017: 128). Очень интересно что подобные термины были созданы в течении десятилетий, а возможно и столетий. Но несмотря на это, эти значения терминов начались использоваться в первичном значении, a коренной и основной смысл этих слов и терминов или уже не используются или же используется во вторичном значении.

Найти примеры в Коране на подобную тему очень легко. Кстати надо подчеркнуть, что подобных примеров в священном Коране очень много. Но поскольку у нас ограничено место в данном работе нам бы хотелось обойтись всего лишь тремя вышеуказанными примерами. В конце нашего исследования еще раз отметим тот очевидный факт, что смысл аятa без его контекста и причины ниспослания может показаться на первый взгляд вполне привлекательным. Ещё возможно, что подобный смысл вполне уместный для наших дней. Но не нужно забывать, что основной смысл аятов в Коране это тот смысл, который был воспринят во время его ниспослания.     

Вывод   

Коран — это последнее ниспослание всевышнего Аллаха всему человечеству, действие законов которого, распространяется до Судного Дня. Очень важно, правильно понимать смысл Корана и применять его в жизни. Но к сожалению, как в прошлом, так и на сегодняшний день, проблема остается актуальной.   

Занимаясь толкованием и переводом священного Корана необходимо всегда помнить, что он был ниспослан в седьмом веке, определённому народу в своём определённом контексте. Несмотря на то, что не все аяты имеют Асбаб ан-Нузуль и определенный контекст, всё же немалое количество коранических аятов были ниспосланы в определенных ситуациях. Некоторые переводчики и толкователи Корана порой упускали и упускают эту очень важную характерную черту Корана. Цена подобной ошибки была очень велика – это искажение первоначального смысла аятов.

Литература

Akdemir, S. (2015). Son Çağrı Kur’an. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.

Akdemir, S. (2017). Kur’an’a Dilbilimsel Yaklaşımlar. İstanbul: Kuramer Yayınları.

Cündioğlu, D. (1995). Kur’ân’ı Anlama’nın Anlamı Hermenötik Bir Deneyim. İstanbul: Tibyan Yayınları.

Cündioğlu, D. (2001). Kur’ân Çevirilerinin Dünyası. İstanbul: Kapı Yayınları.

Demirci, M. (1995). DİA, “Esbab-ı Nüzul”. İstanbul: Diyanet.

Ethem, M. (2014). Iyık Kuran: Maanilerinin Kırgızça Kotormosu Menen İsimli Mealin Tanıtımı ve Çeviribilim Açısından İncelenmesi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (55:2), 173-194. 

Ethem, M. (2015). Bağlam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altıncı ve Yedinci Ayetleri, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2:4), 73-103.  

Ethem, M. (2017). Rusça Kur’an-ı Kerim Çevirileri (Tanıtımı ve Analizi). Ankara: Gece Kitaplığı.

Öztürk, M. (2015). Kur’ân-ı Kerim Meali Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri. Ankara: Ankara Okulu.

Paksoy, K. (1999). Kur’an’a Abdestli Dokunmakla İlgili Rivayetlerin Tahlili, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (5), 331-378.

Serinsu, A.N. (1994). Kur’ân’ın Anlaşılmasında Esbab-ı Nüzul’ün Rolü. İstanbul: Şûle Yayınları. 

Sülün, M. (2009). Nefs-i Mutma’inne Ayetine Yeni Bir Yaklaşım, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (5), 1-24.

Uğur, H. (2016). Vakıa Sûresi 79. Ayet Bağlamında Mushaf’a Abdestsiz El Sürme Meselesi, Usûl İslam Araştırmaları, (25), 205-230. 

Ünsal, R. и Ethem, M. (2017). “YMM” Kökünün Art Süremli Semantik İncelenmesi.  Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (10), 113-132.

Багави, Абу М. (1409). Ма’алим ат-танзиль. Эр-Рияд: Дару Таййиба.

Замахшари, Абу K. (1998). Аль-Кашшаф. Эр-Рияд: Дару Ихяи ат-Тураси ал-Арабиййа.

Ибн аль-Араби, M. (2003). Ахкам аль-Куран. Бейрут: Дару ал-Кутуби ал-Илмиййа.  

Ибн Касир, Абуль Ф. (2000). Тафсир аль-Куран аль-Азим. Каир: Дару Муассаса Куртуба.

Исмаилов, A. и д.р. (2016). Ыйык Куран Жана Кыргызча Котормосу. Анкара: Диянет.

Крачковский, И. (2010). Коран. Ростов: Феникс.    

Кулиев, E. (2009). Коран Перевод Смыслов. Йошкар-Ола: Ummah. 

Куртуби, Абу А. (2003). аль-Джами ли-ахкам аль-Куран. Эр-Рияд: Дару Аламил Кутуб.     

Маварди, Абу Х. (б.д.). Ан-Нукат ва ал-‘уйун. Бейрут: Дару ал-Кутуби ал-Илмиййа.

Мукатил б. Сулайман. (2002). ат-Тафсиру ал-кабир. Бейрут: Дару Муассасату ат-Тарихи ал-Арабий.

Османов, M. (2009). Коран. Москва: Диля.   

Пороховa, В. (2009). Коран Перевод Смыслов и Комментарии. Москва: Рипол Классик.  

Салаби, Абу И. (2002).  Аль-кашф ва аль-баян. Бейрут: Дару Ихяи ат-Тураси ал-Арабиййа.

Самарканди, Абу Л. (1993). Бахр аль улум. Бейрут: Дару ал-Кутуби ал-Илмиййа.

Суюти, Абу Ф. (2003). Ад-Дурр аль-мансур фи тафсир би-ль-ма’сур. Каир: Дару Хиджр.     

Табари, Абу Ж. (2001). Джами аль-байан ан-тавиль ай аль-Куран. Каир: Дару ал Хижр.     

Фарра, Абу З. (1983). Mаанил-Куран. Бейрут: Дару Аламил Кутуб.

---

* Pamukkale Üniversite İlahiyat Fakültesi, (murselahiska@gmail.com)

[1] В первые века нашей эры арабский язык являл собой смесь племенных диалектов, употребляемых в центральной и северной части Аравийского полуострова. Племенные поэты создавали на том языке свои стихотворения, и те произведения передавались от племени к племени и от одного поколения к другому. В то же время образовывалась и устная единая форма священного языка прорицателей и жрецов. Коран стал первым письменным памятником, написанным на общеарабском языке. Датируется он VII веком нашей эры.  

[2] Делайте пожертвования на пути Аллаха и не обрекайте себя на гибель. И творите добро, ведь Аллах любит творящих добро (Кулиев, 2009: 43)

[3] О сыны Адама! Облекайтесь в свои одеяния, где бы вы ни совершали поклоны. Ешьте и пейте, но не излишествуйте, ибо Аллах не любит излишествующих (Османов, 2009: 144).

[4] 77- Поистине, это ведь Коран благородный 78- в книге сокровенной. 79- Прикасаются к нему только очищенные. 80- Ниспослание от Господа миров (Крачковский, 2010: 467).   

[5] 27- О ты, ничем не омраченная душа! 28- Вернись к Владыке своему
Ему угодной и довольной, – 29- Средь (истинных) служителей Моих 30- Войди в Мой Рай! (Пороховa, 2009: 626).  

AHISKA TÜRKLERİNİN GÜNLÜK HAYATLA İLGİLİ BAZI HALK İNANIŞLARI (DENİZLİ ÖRNEĞİ)

Öz

Bilindiği gibi Ahıska Türkleri, şu anki Gürcistan sınırlarında yer alan Ahıska bölgesine X. ve XI. yüzyıllarda yerleşen Türk boylarından biridir. Ahıska Türkleri, zamanla yerleştikleri bölgenin adıyla anılarak Meshet Türkleri veya Ahıska Türkleri şeklinde tanınmışlardır. Ahıskalılar, Türk olduklarını her zaman gururla dile getirmişler ve bunu kamuya çekinmeden duyurmuşlardır. Fakat bunun bedelini ileriki zamanlarda ağır ödemişlerdi ve ödemeye devam etmektedirler. Ahıska Türkleri, bin seneyi aşkın bu bölgelerdeki ikametlerinden sonra İkinci Dünya Savaşının ardından Stalin’in emriyle sürgüne maruz kalmışlardır. Ahıska Türklerinin o günlerden beri sürgün hayatı devam etmektedir. Tüm zorluklara rağmen Ahıska Türkleri din, adet, kültür ve diline sahip çıkmışlar ve kimliklerini korumaya çalışmışlardır. Kamuda çok az bilinen yönlerinden birisi de Ahıska Türklerinin halk inanışlarıdır. Biz bu çalışmamızda ilk olarak Ahıska Türklerinin tarihi hakkında kısaca bilgi vereceğiz. Daha sonra Ahıska Türklerinin günlük hayatla ilgili bazı halk inanışlarını incelemeye çalışacağız. Son olarak ise, dinler tarihi bilimi çerçevesinde söz konusu inanış ve uygulamaları hakkında kısa bir değerlendirme yapacağız.

Anahtar Kelimeler: Ahıska Türkleri, Meshet Türkleri, Dinler Tarihi, Halk İnanışları, Denizli.

Some Folk Beliefs In Relation To Daily Life Of Meskhetian Turks (The Example of Denizli)

Abstract

As known, the Ahiska Turks are one of Turkish people that located in the Ahiska region on the borders of the present Georgia in X-XI centuries. The Ahiska Turks were known as Meskhetian Turks or Ahiska Turks, with the name of the region they settled over time. Ahiska Turks always proudly stated that they are Turks and announced this to the public. But they  are paid a heavy price in the future and they continues to pay. The Ahiska Turks, after a thousand years of residence in these regions, were subjected to exile after the Second World War on the order of Stalin. The life of exiled Ahiska Turks has been continued in exile. Despite all the difficulties, the Ahiska Turks possessed religion, customs, culture and language and tried to protect their identity. One of the less well-known aspects of them in public are the folk beliefs of Ahiska Turks. In this study, we will give brief information about the history of the Ahiska Turks. Then we will try to examine some folk beliefs in relation to daily life of the Ahiska Turks. Finally, we will make a brief assessment of the folk beliefs and practices in terms of the history of religions.

Keywords: Ahiska Turks, Meskhetian Turks, History of Religions, Folk Beliefs, Denizli. 

Giriş

Türkiye’de Ahıska Türkleri hakkında bazı ilmi çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar arasında Ahıska Türkleri farklı açılardan tanıtılmış ve araştırma konusu olmuştur. Ancak Ahıska Türklerinin halk inanışları ve uygulamaları hakkında İlahiyat ve Dinler Tarihi bilimi açısından yeterli çalışmanın olmadığını görmekteyiz. Bundan dolayı da söz konusu eksikliği gidermek için Denizli özelinde Ahıskalıların bazı inanış ve uygulamalarını inceleyeceğiz.

İlk önce Ahıska Türkleri hakkında kısa bilgi sunacağız. Sonra Ahıskalıların sürgünleri ve Türkiye’ye göç etmeleri ve şimdiki durumları hakkında bazı bilgiler vereceğiz. Daha sonra Ahıska Türklerinin sahip oldukları bazı dini inanış ve uygulamaları hakkında yüz yüze görüşmelerimizden elde ettiğimiz verileri değerlendireceğiz. Son olarak elde ettiğimiz bilgileri Dinler Tarihi açısından değerlendirerek bazı tespitlerde bulunacağız.

1.    Ahıska Türklerinin Tarihi 

Ahıska veya Akıska mekân isminin Gürcüce karşılığı Akhaltsikhe şeklindedir ve “yeni kale” anlamına gelmektedir. Ruslar bu bölgeye Meshetya ismini verdiklerinden dolayı bu bölgede ikamet eden Ahıska Türklerine Meshetya Türkleri ifadesini kullanmayı tercih etmektedirler. Ahıska bölgesi Ardahan ilinin Posof ilçesine on beş kilometre uzaklıktadır. Ahıska bölgesinin toplam yüzölçümü 6.260 km2’dir. Bu bölgeye ilk Türklerin yerleşiminin tarihi tam bilinmemekle beraber tarihi vesikalar X. asra işaret etmektedir. Osmanlı devletinin hâkimiyeti altında olan bu topraklar (1578-1829) 1828 yılında başlayan Osmanlı-Rus savaşının neticesinde Rusların eline geçmiştir. Bu tarihten itibaren Türk milletinin bütün çabalarına rağmen Ahıska bölgesi bir daha Türk diyarı olmamıştır.[1]

1.1.İkinci Dünya Savaşı/SSCB  

Ahıska Türkleri, Türk ve Müslüman olmanın bedelini ağır bir şekilde ödemişlerdir. Nitekim İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Stalin bu halkı sırf bu iki vasfa sahip olduklarından dolayı trenlerin hayvan vagonlarına doldurarak sürgüne maruz bırakmıştır. Sonrasında Ahıska Türkleri Özbekistan, Kazakistan ve Kırgızistan’ın farklı bölgelerine sürgün edilmişlerdir. Sürgün edildikleri bölgede, Ahıska Türkleri yaklaşık on iki sene (1956 yılına kadar) sıkıyönetim rejiminde mecburi iskâna maruz bırakılarak onların farklı bölgelere çıkmalarına müsaade edilmemiştir. Bu uygulama neticesinde yakın akraba ve dost olanlar birbirlerinden habersiz olarak hayatlarına devam etmek zorunda kalmışlar. Stalin’in vefatıyla Ahıska Türklerine uygulanan mecburi iskân uygulaması da kalkmıştır.[2]

1.2.Fergana Olayları/Özbekistan

1989 yılında Özbekistan’daki Ahıska Türkleri ikinci bir sürgüne maruz kalmışlardır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Özbekistan’ın farklı bölgelerine yerleşen ve bu topraklarda yaklaşık yarım asır hayat süren Ahıska Türkleri bu toprakları da terk etmek zorunda kalmıştır. Özbeklerle Ahıska Türkleri arasında çıkan anlaşmazlığın ve ardından savaşa dönüşen bu trajedik dramın sebep ve gerekçeleri hakkında farklı teoriler öngörülmektedir. Fakat her şeye rağmen bu olayın sonucunda Ahıska Türklerinin birçoğu evlerinden ellerine bavullarını alarak çıkmak zorunda kalmışlardır. Özbekistan’daki Fergana olaylarında yüzden fazla insan öldürülmüş, binlercesi ise yaralanmıştır. Yirmi binden fazla Ahıskalı, Özbekistan’ı terk ederek birçoğu Azerbaycan ve Rusya’ya, bazıları da Ukrayna, Kazakistan ve Kırgızistan’a kaçmak zorunda kalmışlar.[3]

1.3.Lale Devri/Kırgızistan

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra sürgün edilen Ahıska Türklerinin yaklaşık on beş bini Kırgızistan’a sürgün edilmişlerdi. Ayrıca Stalin’in vefatından sonra 1956 yılında sıkıyönetim dönemindeki mecburi iskânın kısmen de olsa kalktığını yukarıda belirtmiştik. Ahıskalılar bu kanundan faydalanarak akrabalarına ulaşmak için SSCB ülkeleri dâhilinde göç etmişlerdir. Doğal olarak göç alan bu ülkelerden birisi de Kırgızistan olmuştur. Kırgızistan’ın güneyinde yer alan Oş’ta 2010 yılında Kırgızlarla Özbekler arasında, ileride meşhur olacak “Lale Devri” ismiyle etnik bir çatışma yaşanmıştır. Bu çatışmadan bütün ülke etkilenmiştir. 84 kişi ölmüş, 3’ü Ahıska Türkü 1600 kişi yaralanmıştır. Bu çatışmalarda Ahıska Türkleri maddi-manevi zarar görmüştür. Kırgızistan devleti Ahıska Türklerini sürgüne maruz bırakmasalar da bu çatışmalardan endişe eden birçok Ahıskalıların bu olaylardan sonra Türkiye’ye göç etmeleri artmıştır.[4]

1.4.Türkiye’ye İlk Göç  

SSCB’nin dağılma sinyallerinin geldiği 1990 yıllardan sonra Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Azerbaycan’da ikamet eden Ahıska Türkleri Türkiye’ye göç etmeye başlamışlardır. Türkiye Cumhuriyeti’nin 8. Cumhurbaşkanı Turgut Özal, 3835 nolu kanun ile 10 Şubat 1993 yılında Ahıska Türklerinden 180 aileyi (yaklaşık 750 kişi) Iğdır’a yerleştirmiştir. 180 ailenin dağılımı şu şekildedir: Kazakistan’dan 71 aile 319 kişi; Azerbaycan’dan 40 aile 163 kişi; Kırgızistan’dan 23 aile 87 kişi; Rusya Federasyonu’ndan 35 aile 144 kişi ve Özbekistan’dan 10 aile 37 kişi. O dönemim hükûmeti Ahıska Türklerini sadece yerleştirmekle yetinmemiş maddi ve manevi destekler de vermiştir.[5]

1.5.Denizli’ye İlk Göç 

Elde ettiğimiz bilgilere göre Denizli’ye ilk göç 1994 yılında gerçekleşmiştir. Ahıskalı olan Güli bacı Denizlili bir Türk vatandaşıyla evlenir ve Denizli’ye taşınır. Yaklaşık üç sene sonra (1997 yılında) Mesut Paşa ve sekiz kişilik ailesi Bursa’dan Denizli’ye taşınmıştır. İfadelere göre Mesut ve biraderi Yusuf Bey, ilk önce Çeçenistan’dan 1996 yılında Bursa’ya yerleşmişlerdir. Daha sonra Denizli’ye göç etmeye karar vermişlerdir. Bunun akabinde Ahıska Türklerinin Denizli’ye göçü artmıştır. Ahıska Türkleri daha çok Denizli’nin ilçesi Honaz ilçesine yerleşmiştir. Göçün artmasıyla beraber yerli halk bu göçten endişe etmiş ve bu durumu emniyete bildirilmiştir. Bunun üzerine emniyet güçleri bu göçü tasvip etmemişler ve Ahıskalı Türklerden bu bölgeyi terk etmelerini istemişlerdir. Fakat bu durum Ankara Emniyet Müdürlüğü’ne bildirilip açıklamalar yapılınca Ahıskalıların bu bölgede kalmalarında bir sakınca görülmemiştir.

Şuan Denizli’de tahminen 297 Ahıskalı aile (1200 kişi) ikamet etmektedir. Bu rakam günden güne artmaktadır. Bilindiği gibi Denizli turizm bölgesi olan Antalya’ya oldukça yakın bir mesafededir. Ayrıca Denizli’de yer alan Pamukkale de turistlerin rağbet gördüğü bir yerdir. Denizli’deki Ahıskalılar genelde bu bölgelerde turizmle iştigal etmektedirler. Ayrıca Ahıskalılar sanayilerde de çalışmaktadırlar. Ahıskalıların ikamet ettikleri bölge hayvancılık ve tarıma elverişli olmadığı için bu meslekleri icra eden yoktur, diyebiliriz.[6]

2.    Ahıska Türklerinin Türkiye’deki Durumu

Türkiye’de Ahıska Türklerinin önünde iki önemli engel vardır: Çalışma İzni ve Sağlık Sigortası. Ayrıca belirtmek gerekir ki, eski SSCB ülkelerinde binlerce Ahıska Türkleri Türkiye’ye gelmek için büyük gayret içerisinde ve Türkiye devletinden destek beklemektedirler. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın talimatıyla Ukrayna’daki çatışmalar sebebiyle Ahıska Türklerinin Türkiye’nin Bitlis/Ahlat ve Erzincan/Üzümlü bölgelerine yerleştirilmesi en önemli hususlardan birisidir. Nitekim Turgut Özal’dan sonra devlet düzeyinde benzer bir teşebbüste bulunulmamıştır.  

Kanaatimizce bütün eksiklik ve sıkıntılara rağmen Ahıska Türkleri şuan Türkiye’deki ikametlerinden dolayı memnundurlar. Bunun en açık delillerinden birisi ise Ahıska Türklerinin Türkiye’ye olan göçünün günden güne artmasıdır. Bu memnuniyetin birkaç sebebi vardır:

1. Ana sebeplerinden birisi 2017 yılında Uzun Dönem İkamet izninin çıkmasıdır. Kanunun özet hali şu şekildedir: 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanununun 42 ila 45 inci maddelerinde uzun dönem ikamet izni düzenlenmiştir. Ayrıca Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanununun Uygulanmasına İlişkin Yönetmeliğin 40 ila 43 üncü maddelerinde uzun dönem ikamet izni düzenlenmiştir.[7]
2. Diğer önemli bir gerekçe ise “Ahıska Türklerinin İstisnai Olarak Türk Vatandaşlığına Alınması”dır. Sadece Denizli’de İstisnai Vatandaşlık’tan 341 Ahıskalı Türk faydalanabilme hakkında sahip olmuştur.[8]

3. Ahıska Türklerinin Günlük Hayatla İlgili Bazı Halk İnanışları ve Uygulamaları  

Halk inanışı, insan ve tabiatüstü varlıkların olduğu kabulünden ortaya çıkmış olup bu varlıklara karşı bazı görevlerin ve kaçınmaların yapılıp yapılmaması sonucuna göre fayda ya da zararlarının olacağına olan inanma olarak kabul edilmektedir. Halk inanışları bir milletin veya topluluğun kimliğiyle bütünlük içindedir. Bu inanış ve uygulamalar bir millet veya topluluğun ayırt edici özelliğini oluşturmaktadır. Bu inanışların kaynağı genel olarak bilinmemektedir. Bu sebeple bu inanışlar sorgulanma açısından masumdurlar.^[9]

Ahıska Türkleri yukarıda belirtildiği üzere tarih içerisinde farklı sıkıntılara maruz kalmıştır. Bu sebeple, inanış ve uygulamalarında da dönemsel ve mekânsal açıdan bazı değişikliklerin olması kaçınılmaz olmakla birlikte karşılaştıkları sıkıntılar karşısında kenetlenmelerini sağlayan unsurlar arasında ön planda bulunan yine inanışları ve buna bağlı olan uygulamaları olmuştur. Bir bakıma, bu inanış ve uygulamalar Ahıska Türklerinin kimliklerinin bir parçası olduğu gibi kendi kimliklerini korumada da etkin olmuştur. Bu çalışmamızda Denizli’de yaşayan Ahıska Türklerinin günlük hayatla ilgili bazı halk inanış ve uygulamalarını ele alacağız. Ancak, Ahıska Türklerinin Geçiş dönemleri, hayvanlarla ve bunların dışındaki hususlarla ilgili inanış ve uygulamaları da bulunmaktadır.  Bu inanışlara ve ilgili uygulamalara daha sonraki çalışmamızda yer vermeyi düşünmekteyiz. Bununla birlikte, çalışmamızda Denizli’deki Ahıska Türklerinin her inanış ve uygulamalarına yer vermemiz, çalışmamızın hacmine uygun olmadığı düşüncesiyle başlıkta “bazı” kelimesini kullanmayı tercih ettik.

Çalışmamızda, farklı devlet ve bölgelerde yaşayan Ahıska Türkleri hakkında yapılan çalışmalardan yararlanmakla birlikte Denizli’de yaşayan Ahıska Türklerinden yaşlı olanlarla ve Denizli’ye ilk yerleşenlerle yüz yüze görüşmemizden elde ettiğimiz bilgiler öncelikli olarak belirleyici olmuştur. Bu çalışmamızda yer verdiğimiz halk inanış ve uygulamaları, kaynak kişilerden elde ettiğimiz bilgiler dikkate alınarak incelenmiştir. Ayrıca, kaynak kişilerle görüşmelerimizden günlük hayatla ilgili inanış ve uygulamalara dair elde ettiğimiz bilgiler hakkında, Denizli ve ülkemizin farklı bölgelerinde bulunan Ahıska Türklerinden genç olanların da fikirlerini çalışmamıza yansıtabilmek ve bu inanışlar ve uygulamalarıyla alakalı olarak nesiller arasında bir farklılığın olup olmadığını görmek adına bir anket çalışması gerçekleştirdik. Yaptığımız bu anketten elde ettiğimiz verileri incelediğimizde ankete katılanlar, bazı inanışlara katılmadıklarını, bazı inanışlar hakkında ise büyüklerinin anlattıkları kadarıyla bilgi sahibi olduklarını belirtmişlerdir. Yine onlar, bazı inanışları tamamen kabul ettiklerini, bazı inanışları ise kabul etmekle birlikte kendileri için bir anlam ifade etmediğini ve eskilere ait inanış ve uygulamalar olduğunu ifade ettikleri görülmüştür. Ancak bu çalışmamızda ilgili inanış ve uygulamalara katılanları ilgili olan yerde kaynak gösterdik. Ayrıca, katılmadığını katılmadığı inanış ve uygulamalar kısmında belirtmedik.

Günlük hayatla ilgili olan inanış ve uygulamaların genellikle insanın bir şeyin mahiyetini bilmemesi, ona kutsallık atfetmesi,  umut ve kaygılarına karşılık bulması gibi sebeplerle ortaya çıktığı kabul edilmektedir. Bu inanışların daha önceden sahip olunan kültürel ve dinsel unsurlardan kaynaklandığı göz ardı edilmemelidir. Ayrıca, daha önce yaşanmış iyi ya da kötü bir tecrübenin zamanla halk inanışına dönüşmüş olabileceği de dikkate alınmalıdır.

3.1.Nazar

Nazarla ilgili inanış ve uygulamaların Ahıska Türklerinin günlük hayatlarının bir parçası olduğu anlaşılmaktadır. Hemen hemen insan hayatının her döneminde nazarla ilgili inanış ve uygulamalarının bulunduğu kendileriyle görüşmelerimiz neticesinde ifade edilmiştir. Kendileriyle görüşme gerçekleştirdiğimiz kişiler, öncelikle nazarın gerçek olduğunu belirttikten sonra nazarla ilgili inanış ve uygulamaları bazen kendi yaşadığı tecrübelerden örneklerle bazen de büyüklerinin yaptıklarından bazen de kendi toplulukları içerisindeki geçmiş yaşantı anlatılarından bahsederek anlatmışlardır.

Kimlerin nazarının değeceğine dair Denizli’de yaşayan Ahıskalı Türkler arasında özellikle açık mavi gözlü olanların nazarlarının çok olduğuna ilişkin bir inanış vardır. Bu sebeple mavi gözlü kişiler, mümkün olduğunca her zaman nazarlarının değebileceği düşüncesiyle -bebek olsun, hayvan olsun, insan olsun, nazar değeceği düşünülen ne olursa olsun- ilk baktıklarında kendi durumlarını (nazarlarının değebileceğini) hemen akıllarına getirmelidir.^[10]

İkinci olarak yaşı geçkin (yaşlı) kişilerin nazarlarının değeceğine olan bir inanış bulunmaktadır. Çünkü yaşlı insanların çok daha meraklı olduğu için her nereye giderse gitsin etrafta gördüklerine çok dikkatli bir şekilde baktığı ve bunun neticesi olarak da bu kişilerin nazarlarının değeceği ve zararlı olacağı inanışı bulunmaktadır. Bundan dolayı Ahıska Türkleri, yaşlı kişilerden bebek, çocuk, kendileri, hayvanları ve bahçesindeki sebzeleri/meyveleri nazar değmesin diye uzak tutarlar. Hatta yaşlı kişilerin yoldan geçerken kendi hayvanlarını görmemesine dikkat ederler.

Üçüncüsü ise, nazarı değen kişinin bebekliğinde sütten kesildikten sonra tekrar emdirilmeye devam edildiğine dair bir inanış da yer almaktadır.^[11]  Nazarı değeceğine inanılanların bir diğer özelliği ise, baktığı zaman gözünü hiç ayırmadan bir şeye dikkatlice ve uzun süre (dik dik bakmak olarak ifade edilmiştir) bakmasıdır. Bu kişilerin de nazarlarının değeceğine dair bir inanış bulunmaktadır.^[12]

Nazar değmesinden korunmak için farklı inanış ve uygulamalara yer verilmektedir. Bunlardan ilki, çocukların alnına mur (is) sürmektir. Böylece ilk bakıldığında mur görüleceğinden ilk bakıştan kaynaklanan ve çocuğun nazar almasına sebep olan şerrin çocuğun alnına sürülen mur tarafından engellendiğine inanılır.^[13]  İkincisi ise, yeni doğan bebeğin beşiğine nazar boncuğu asılır. Böylece,  şerli bakışların çocuğun üzerine gelmesi ve çocuğa zarar vermesi engellenmiş olacağına inanılır. Nazardan korunmanın üçüncü yolu ise, nazarı değecek olan kişinin yapması gereken bir fiildir. Bu kişi, kendi nazarının başkasına değmemesi için kolunun yenini geriye doğru kıvırır. Böyle yapınca nazarının elbisesinin yeni gibi geriye dönmüş olacağı ve karşı tarafa geçmeyeceği kabul edilir.^[14] Ayrıca nazardan korunmanın bir diğer yolu ise, İhlas, Felak ve Nas sureleriyle birlikte Âyetü’l-Kürsî’nin yazılı olduğu kâğıdı (muskaya benzer) üzerinde taşımaktır. Böyle yapan kişilerin de nazardan kendisini korumuş olacağına inanılır.^[15]

Nazara uğramış olanların bu durumdan kurtulmaları için ise farklı yöntemler uygulanmaktadır. Bunlardan ilki, nûfsü (nefesi) keskin olarak kabul edilen hocalara başvurulmaktadır. Bu kişi, faklı uygulamalar olmakla birlikte, bir ekmeğe dua okur ve ekmeği bıçakla keser. Sonra kestiği ekmeği köpeğe verir. Üç defa bu işlemi yapar. Böylece kendisine nazar değen kişinin nazardan kurtulacağı kabul edilir.^[16] Nazardan kurtulmanın ikinci yolu ise, halk arasında nazar bozan olarak meşhur olmuş kadına-özellikle bu kadın yaşlı bir kadın olur- gidilir. Bu kadın genellikle üzerlik otunun (ülkemizde nazar otu olarak da bilinmektedir) ateşle tütsüsünü yapar. Daha sonra bununla nazar değen kişinin elbisesi tütsülenir. Bu işlem sonucunda nazarın etkisinin gideceğine inanılır. Üçüncü uygulama ise,  nazarı değen kişinin elbisesinden küçük bir parça alınıp yakılır ve üzerinde nazar olan kişiye koklatılır. Bunun neticesinde nazarın etkisinin kalkacağı düşünülür.^[17]

Bir kişiye nazar değdiğini gösteren bazı belirtilerin olduğuna dair bazı inanışlar bulunmaktadır. Bu belirtiler, nazar değen kişinin ve nazardan kurtulması için okuyanın okuma esnasında esnemesi ve okuyan kişiye ağırlık çökmesidir. Kimin nazarının değdiğini belirlemek için ise, eve gelen gidenlerin isimleri bir kâğıdın üzerine yazılır ve ateşe atılır. Ateşe atılan bu kâğıtta kimin ismi kalmışsa onun nazarının değmiş olacağına inanılır.^[18]

Şimdi nazar değmesiyle ilgili olarak Denizli’deki Ahıska Türklerinin yaşadıklarını kendi anlatımlarıyla burada belirtelim.

Ata nazar değmesi

“Kırgızistan’dayken benim atım vardı. Bir gün iki oğlumla birlikte tarlanın kenarında bulunan odunları at arabasına yükledim. Odunları götüreceğimiz yere (evimin yakınına) ben önceden gittim ve oğullarım atla birlikte geldiler. At arabasından odunları indirdikten bir müddet sonra atlar titremeye başladı. Normalde böyle bir şey olmazdı. Tarlaya bırakınca yeşil otları yerdi. Hemen ben çocuklara atı koşturup koşturmadıklarını sordum. Onlar da hayır, biz atları koşturmadık ve terletmedik dediler. Baktım at tir tir titriyor, hemen bıçağı aldım ve atı kesmek için hazırlık yapmaya başladım. (Bu arada hemen şunu belirteyim: Kırgızistan’da at eti yenilmektedir.) Ben de at israf olmasın diye kesip az bir miktar da olsa etini satayım düşüncesiyle atlara doğru elimde bıçakla yöneldim. Bu arada tarladaki Kırgız komşum bu durumu gördü, bana seslendi ve atın durumunu benden sordu. Ben de olanları ve atın durumunu kendisine anlattım. Hemen komşum bana yeşil bir yemeni/tülbent veya benzeri bir şey var mı dedi. Ancak bu yün olmalı diye de beni uyardı. Bir şey yapacağım atın iyileşecek dedi. Hanımıma seslendim. O da yeşil yün tülbendi getirdi. Kırgız komşum, tülbentten bir ip kopardı, onun üzerine doğru bir şeyler okudu. Sonra o ipi yaktı ve atın burnuna doğru uzatarak atın ipten çıkan dumanı koklamasını sağladı. Sen hiç endişelenme diyerek biraz sonra atında hiç bir şey kalmayacak dedi. Fazla bir zaman geçmeden at tarlada eskiden olduğu gibi başladı ot yemeğe”.^[19]

Kuzuya nazar değmesi

“Bir kuzu almıştık. Ancak bu kuzu besili idi. İki gün sonra bu kuzu hiçbir şey yokken boynunu yere dikti. Hiçbir şey yemez ve hareket etmez oldu. Annem bu kuzuya nazar değmiş olmalı dedi. Elini kuzunun başına koydu. Bir şeyler okumaya başlamıştı ki, annem yere yıkıldı”.^[20]

“Özbekistan’da henüz küçükken ön sokakta bir nene vardı. Bu nene gelen geçenlere dikilip bakardı. Bu sebeple herkes ondan uzak bir yerden geçerdi. Bir gün akşama doğru bakkala geçtim. Bu nene bana da baktı. Sabaha doğru ayağımda yaralar çıktı. Bunun bir göz yarası olduğunu söyleyip dün nene seni gördü mü dediler. Ben de o bakkala geçerken bana bakmıştı dedim. Bunun üzerine ayağımın değdiği yerden çerçöp toplayıp tütsü yaptılar ve birkaç gün sonra ayağımda çıkan yara geçti”.^[21]

3.2.Bahtını Açmak/Bahtı Kapanmak

Bahtını açtırma belli bir dönemden sonra, daha ziyade kızlar için gerçekleştirilen bir uygulamadır. Yıldıznameyi herkesin yapamayacağı kabulünden dolayı bu konuda belli kişilere başvurulur. Bu kişiler erkek ya da kadın olsun yaşlı kişilerdir. Evlenme yaşının geçtiği düşünülerek bahtının kapandığı/kısmetinin bağlandığı kabul edilen kızların bahtının/kısmetinin açılması için yıldızname yaptırılmaktadır. Bunun sonucunda bahtı kapalı olanın bahtının açılacağı düşünülür.[22] Bu inanışın temelinde insanın gelecekle ilgili merakının giderilmesi amaçlandığı düşünülmektedir.

                Bahtın açılması için mollaya (hocaya) okutma uygulaması da benimsenmiştir. Hoca bazen bir şeyler okuyup suyun üzerine doğru üfler; okunan bu su üç veya yedi gün içilir. Bazen de bir kâğıda bir şeyler yazar ve bu kâğıt suyun içine atılır. İçinde kâğıt olan su üç veya yedi gün içilir. Bu uygulamanın sonucunda bahtın açılacağı, evlenemeyen kişinin nasibini bularak evleneceği kabul edilir.[23] Bahtını açmakla ilgili uygulamalar çoğunlukla gizlilik içerisinde yapılmaktadır. Bu nedenle görüşme yaptığımız kaynak kişilerce konu hakkında detaylı bilgiler aktarılamamaktadır. Baht açmakla ilgili uygulamalar, tüm Türk boylarında ve Anadolu kültüründe faklı uygulamalara yer verilmekle birlikte mevcuttur. Denizli’de yaşayan Ahıska Türkleri de bu uygulamalara yer vermektedir. Burada baht açma ile alakalı anlatılan bir olaya yer verilmesi isabetli olacaktır.

“Benim bir kız kardeşim vardı. Bir gün babam çayhanede arkadaşlarıyla otururlarken Alaaddin hoca adlı şahsın ‘gelinim benim abdest suyumu hazırlamazsa falan (argo bir kelime kullanarak) ederim’ dediğini duymuş. Aradan bir iki hafta geçtikten sonra Allaaddin hoca kız kardeşimi oğluna istemeye gelmiş. Babam çayhanede duyduklarından dolayı Allaaddin hocayı kapının eşiğinden içeri almadan geri çevirmiş. Annem de: bey! Hocayı geri çevirdin sen böyle bir şey yapmazdın demiş. Bunun üzerine babam anneme hocanın işi varmış diyerek geçiştirmiş. Aradan birkaç gün geçtikten sonra annem merak etmiş ve durumu babamdan öğrenmiş. Kız kardeşim evlenemedi. Bu olaydan dolayı beddua aldığı ve bahtının kapandığına dair bir inanış hâsıl olduğu için babamlar bahtını açtırmak için yıldızname yaptırmışlar. Ancak sonuç alınamamış. Babam ve annem bu olaydan sonra kız kardeşimin hayatı değiştiğini ifade etmişlerdi”.^[24]

3.3.Dikiş Dikmek

Dikiş ile ilgili olan inanışların elbisenin kişinin üzerinde iken yapılan dikiş ile alakalı olduğu görülmektedir. Bir kişisinin elbisesi üzerindeyken dikiş yapılacaksa dikişi yapan kişinin dikiş yaptığı ipten ağzına alıp tutması ya da ağzına bir çöp alması gerekmektedir. Bu uygulamanın amacının ise, bazı kaynak kişilerce bilinmediği;^[25] bazı kaynak kişilerce ise üzerinde dikiş yapılan kişinin dikişle beraber aklının ve kısmetinin de dikilmesinin önüne geçmek olduğu ifade edilmiştir. Hatta elbise kişinin üzerinde iken dikiş dikmek uğursuzluğa işaret olarak da düşünülür.^[26] Bu inanış ve uygulamanın kaynağı tam anlamıyla açıklanamasa da kişinin üzerinde dikiş dikilmesi ile ilgili inanış ve uygulamanın daha öncesinde yaşanan olumsuz bir tecrübeyle ortaya çıkarak devam ettirildiği kanaati daha kabul edilebilir bir durumdur.

3.4.Tırnak/Saç Kesmek

Tırnak kesme ile ilgili inanış ve uygulamasında vaktin önemi öne çıkmaktadır. Gece vakti tırnak kesilmez. Çünkü günah olduğuna ve tırnak kesen kişinin musibete uğrayacağına dair bir inanış bulunmaktadır. Bu nedenle gece vakti tırnak kesmek hoş karşılanmamaktadır.^[27]

Yine tırnak, Cuma günü de kesilmez. Saç ise, Salı günü alınmaz. Alınırsa da saç gömülmelidir.  Saça ve tırnağa basmak kötüdür. Kaynak kişiler, bunların niçin böyle olduğu ile ilgili olarak da ‘eski adamlar bir şey biliyordur’ şeklinde bir cevapla karşılaştıklarını ve kendilerinin de böyle kabul ettiklerini ifade ettiler. Ayrıca her ne kadar bunun sebebi açıkça bilinmemekle beraber bir hikmetinin varlığından şüphe duyulmaması gerektiğini kastetmektedirler.^[28] Gece tırnak kesmemekle alakalı uygulamaların temelinde aydınlatmanın az olduğu zamanlarda kişinin kendisine zarar verebileceği ve kesilen tırnağın yenilip içilen şeylerin içine kaçabileceği düşüncesinin yanında kişinin bedeninde bulunan kalsiyumun gece vakti tırnak uçlarında yoğun bir şekilde bulunduğu ve eğer gece vakti tırnak kesilirse vücuttaki kalsiyum da tırnakla birlikte gitmiş olacaktır. Bu iki açıklamanın ötesinde Peygamberimize atfedilen gece vakti tırnak kesmeme(!) tavsiyesinin de önemli derece de etkili olduğu kanaatindeyim.

3.5.Eşik

Eşikle ilgili inanış ve uygulamaları hakkında kaynak kişiler tarafından teferruatlı ama benzer bilgilere yer verildiği görülmektedir. Genellikle eşikte kötü ruhların bulunduğu ve bunun hoş olmayan sonuçlara yol açacağı inanışı gereği eşikle ilgili inanışlar, yapılması uygun görülmeyen davranışlar şeklinde kendini göstermektedir.

Eşikte yapılmamasına inanılan bazı eylemler şu şekildedir:

                – Eşikte durulmaz/oturulmaz.

                – Eşikte selam verilip alınmaz, el sıkışılmaz (Musafaha yapılmaz).    – Eşikte görüşme/konuşma yapılmaz.

                – Eşikte para veya başka bir şey alınıp verilmez.

Bu eylemlerin eşikte yapılmamasının altında ise şu inanışlar yer almaktadır:

– Eşikte ölülerin ruhları oturmaktadır, kötü ruhlar bulunmaktadır.

– Eşiğin kötü ruhlarla evin içi arasında bir sınırdır.

– Uğursuzluk getirir.

– Arasat’ta kalmaya bir sebeptir.

– Kimsesiz kalınmaya sebebiyet verir.

Eşikte bulunan kötü ruhlardan kurtulmak için eşiğe cuma akşamı süpürge ile su serpilir. Böyle yapılınca buradaki kötü şeylerin uzaklaştığına inanılır. Eşikle bağlantılı bir diğer inanış ve uygulama ise, eşiğin kötü ruhlar ve üç harfliler (cinler) için bir sınır olduğu ve demir bir nesnenin koruyucu olduğu inanışına binaen yeni doğan bir çocuğun ve annenin bulunduğu bir evin eşiğine çocuk ve annesini koruması için demir veya zincir konur. Böylece kötü ruhların içeri girip bebeğe ve anneye zarar vermelerinin önüne geçildiğine inanılır.[29] Ayrıca yeni bebek olup olmamasına bakılmaksızın kötü niyetlerden koruması inancıyla eşiğe demir veya zincir konur. Bazen eşiğe demir yerine at nalı konur. Ancak bu nal düz bir şekilde konursa fayda sağlamayacağı düşünüldüğünden ters olarak eşiğe yerleştirilir.^[30] Eşikte ile ilgili inanış ve uygulamaların ortaya çıkmasında eşiğin ayakaltında olması, yani gelip geçilen bir yer olması nedeniyle gelip geçenlere eziyet verilmemesi gerektiği düşüncesiyle ortaya çıkmış olabilir. Eşiğin hava akımının en çok olduğu yer olması nedeniyle burada durarak kişinin hastalanmasının önüne geçmek için eşikte durmanın uygun olmadığı söylenmiş ve zamanla bazı istenmeyen durumların ortaya çıkmasıyla da ‘filan kişi filan zaman eşikte oturmuştu’ şeklinde bir açıklamayla eşikle ilgili inanış ve uygulamaları insanlar arasında benimsenerek devam etmiş olabilir. İslam öncesi Türklerde evleri ve göçebe çadırlarını kaza ve belalardan koruyan iyilik iyelerinin olduğuna inanılmaktaydı. Bu koruyucu iyelerinin evin sınırı olarak kabul edilen eşiklerde bulundukları kabul edilirdi. Türklerin İslam’ı kabulünden sonra eşikte bulunan iyilik ruhlarının yerini eşikte cin, şeytan ve kötü ruhların olduğu inanışı ve buna bağlı uygulamalar almıştır.[31]

3.6.Ayna

Ayna ile ilgili inanış ve uygulamaların çeşitli şekillerde ve farklı amaçlara yönelik olduğu anlaşılmaktadır. Eve huzursuzluk ve ölüm getireceği inanışı çerçevesinde kırılan bir ayna evde tutulmaz, hemen atılır. Böylece, huzursuzluktan ve evden bir cenaze çıkmasından korunmuş olunacağına inanılır. Kırık ayna ile ilgili bu inanış ve uygulama sadece aynaya mahsus olmayıp evde bulunan tüm kırık eşyalar için geçerlidir.^[32] Gelin evden çıkıp damat evine varana kadar aynaya bakar. Çünkü böyle yapılırsa gelinin güzel, güler yüzlü ve yeni evinde mutlu olacağına inanılır. Cenaze çıkan evde kırk gün boyunca aynanın üzeri örtülür ki, evde uğursuzluk olmasın.^[33] Ayna ile inanışların uygulanması farklı şekillerde açıklanabilir. Kırık aynanın evde tutulmaması evdekilere dikkatsizlikleri sonucunda kırılmış aynanın zarar vermesini engellemek için olabilir. Gelinin baba evinden çıkıp damat evine kadar aynaya bakması ise, psikolojik bir kabullenmeye yardımcı olması ve gelinin aynaya baka baka kendisiyle barışık bir kişi olmasına katkı sağlaması açısından değerlendirilebilir.

3.7.Parmakları Kenetlemek

Gelin ile damat nikâhlanacağı zaman parmaklar kenetlenmeden açık olmalıdır ki, kısmetleri açık, evlilikleri sorunsuz olsun. Eğer nikâh esnasında sadece gelin ve damadın parmakları değil, orada bulunanlardan birinin bile parmakları kenetlenmiş olsa gelin ile damadın kısmetlerinin bağlanacağına ve evliliklerinin geçimsiz olacağına inanılır. Bu sebeple, ola ki kıskanç olan veya gizliden düşmanlık besleyenler parmaklarını gizlice de olsa veya düşman olmasa bile bilmeyerek de olsa parmağını kenetleyenler olur diye nikâhın gerçekleştirileceği yere çok yakınlar haricindeki kişiler alınmaz. Alınsa bile bu konuda kendilerine hatırlatmada bulunulur.^[34] Beden dili olarak parmakların kenetlenmesi kenetleme şekline göre değişmekle birlikte dışa kapalılığı ve karşıdakinden veya ortamdan sıkılmanın belirtisi olarak yorumlanmaktadır. Bu inanışın oluşmasında bunun da dikkate alınması isabetli olacaktır.

3.8.Parmakla Mezarlığı Göstermek

Mezarlığa doğru her ne sebep olursa olsun parmakla işaret edilmez. Çünkü parmakla mezarlık gösterilirse, mezarlığın işaret eden kişiyi çağıracağına/çekeceğine inanılır. Eğer yanılarak mezarlığa doğru işaret edilmişse, işaret edilen parmak ısırılıp ayağın altına alınır veya tam tersine önce ayağın altına alınır daha sonra ise ısırılır. Böylece mezarın, işaret eden kişiyi çağırmaktan/çekmekten vazgeçeceği kabul edilir.^[35] Türklerin örf ve inanışında ölü ve ölülerin bulunduğu mekân kutsaldır ve saygıya layıktır. Parmakla mezarlığın gösterilmemesi gerektiği inanışı da kutsal kabul edilen şeylere saygısızlık olarak yorumlanmış olabilir.

3.9.Eli Koynuna Sokmak

Eli koyununa sokmak hoş görülmemektedir. Bu konuda yaşlılar tarafından çocuklar ve gençler sık sık uyarılır. “Elini koynuna sokan kişiler genelde anne-babasını kaybedenlerdir” şeklinde bir anlayış mevcuttur. Bu anlayışa binaen anne-babası hayatta olan kişilerin elini koynuna sokması durumunda anne-babasını kaybedeceğine inanılır. Böyle bir durumla karşılaşılmaması için bu davranışın yapılması uygun karşılanmamaktadır.^[36] Parmakları kenetlemek ile eli koynuna sokmak beden dilinde, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, kişinin kendisini iletişime kapattığının, karşıdakinin bazı söz veya davranışından rahatsızlık duyduğunun göstergesi olarak kabul edilmektedir. Eli koynuna sokmanın hoş görülmeme inanışında bu durum da etkili olabileceği dikkate alınmalıdır.

3.10.     Sakız Çiğnemek

Akşam ve gece vakti sakız çiğneyenin ölü etini çiğnediği inanışından dolayı bu zaman dilimleri içerisinde sakız çiğnenmez. Özellikle bu hususta küçük çocuklar sık sık uyarılır. Kaynak kişilerce bunun sebebine dair bir fikirlerinin olmadığı belirtilmiştir.^[37] Akşam ve gece vakti çocukların sakız çiğnemelerinin uygun görülmemesi yatarken sakızın boğazlarına kaçma endişesi olabileceği gibi sakız çiğnerken çıkan sesten büyüğün rahatsız olması da olabilir. Ancak bunlar sadece birer tahminden öte bir şey değildir. Günümüzde sakız çiğnemek özellikle yetişkin erkekler için de ciddiyetsizliğin bir göstergesi olarak algılanmaktadır. Sakız çiğnemek karşıdakine bir saygısızlık olarak da algılanmaktadır. Özellikle Türk kültüründeki büyüklere olan hürmet çerçevesinde çocuk ve gençlerin büyüklerinin yanında sakız çiğnemeleri onlara karşı bir saygısızlık göstergesi olarak kabul edilmektedir.

3.11.     Yolculuk

Yolculuğa çıkılacak vakit önemlidir. Yolculuğa çıkılacaksa imkân dâhilinde sabah ya da gündüz vakti tercih edilir. Bir zorunluluk olmadıkça akşam ve akşama yakın vakitler yolculuk için uygun değildir. “Sabahın şerri akşamın hayrından iyidir” düşüncesi ve kötü ruhların gündüzden daha ziyade geceleri insanlara musallat olduğu inanışı yolculuğa çıkma zamanının belirlenmesinde etkili olmuştur.^[38] Bu inanışın oluşmasında elbette içinde bulunulan zamanın şartları da dikkate alınmalıdır. Eski yıllarda yolculuk şimdiki gibi güvenli olmadığı gibi oldukça zahmetli ve zaman alıyordu. Bu sebeple akşam ve gece, yola çıkmak için uygun bir vakit olarak görülmemiş olabilir. Akşam ve gece vaktinin yola çıkma konusunda uygun görülmemesinde kötü ruhların akşam ve gece vakitlerinde ortaya çıktığı ve insanlara zarar vereceği inanışı da belirleyici olabilir.

3.12.     Yağmur

Yağmur yağması için öncelikle dua yapılır. Ancak duadan başka farklı uygulamalara da yer verilmektedir. Yağmur yağması için Kepçe hatun adıyla ve çocukların icra ettiği bir uygulama bulunmaktadır. Bu, süpürgenin süslenip bir sopanın ortasına bağlandıktan sonra ev ev dolaştırılarak yapılır. Bu esnada çocuklar

“Kepçe hatun ne ister,

Allah’tan yağmur ister

Yağsın yağsın göl olsun,

Göl olmasa sel olsun….”,

şeklindeki türküyü söylerler. Ev sahiplerinin çocuklara verdiği un ve yağ ile helva yapılır ve yapılan bu helva orada toplanan çocuklara ikram edilir.^[39] Böyle yapılınca yağmurun bereketli bir şekilde olacağına inanılır. Yağmur yağarken tencere, tava vb. eşyalar ters çevrilir ki, yağmurun bereketi gitmesin ve yağmur yağarken oluşacak uğursuzluktan uzak olunsun.^[40]

Kanaatimizce yağmurun yağması ve yağan yağmurun bereketli olması ve afata sebebiyet vermemesi için yapılan uygulamalar, Eski Türk inanışında var olan ev iyesi olduğu gibi köy veya yerleşim yerinin de bir iyesi olduğu inanışından hareketle bu iyenin memnun edilmesine yönelik yapılan uygulamalardır. Bir şeylerin ters çevrilmesi iyiye yorulmaz. Bu nedenle yağmur yağarken zararsız olması için tencere vb. şeyler ters çevrilir ki, yağmurun yağması ters çevrilen şeyler sebebiyle hafiflesin.[41]

3.13.     Ev Eşyası

Sabun, bıçak, soğan ve tuzun elden ele verilmemesi gereklidir. Söz konusu bu şeylerin elden ele verilmesi durumunda veren ile alan kişinin arasının bozulacağına inanılır.

Süt verilirken kabın üzerine kibrit çakılır ve bu süt kabı yıkanmadan sadece suyla durulanıp geri öyle verilir. Bu şekilde yapılarak sütün elde edildiği hayvanın nazardan uzak olacağına ve süt veren hanenin bereketinin korunacağına inanılır. Beşiğindeki yatağının veya yastığının altına bıçak konularak bebeğin kötü ruhlardan ve cinlerden korunacağına inanılır. Çünkü demir olan şeylerin, kötü ruhlara ve cinlere karşı birer kalkan gibi olduğu düşünülmektedir.^[42] Bıçak, makas vb. kesici aletlerin alan ve veren kişiye dikkatsizlik dolayısıyla zarar verebileceği düşüncesinden hareketle bu tür şeylerin elden ele verilmesi uğursuz olarak kabul edilmiş olabilir. Belki de bu şeylerin elden ele verilirken istenmeyen bir durum yaşanmış ve bir daha yaşanmaması adına böyle bir uygulamaya gidilmiştir.

3.14.     Yitik Eşya

Bulunamayan veya nerde olduğu hatırlanamayan bir eşya için ‘biraz önce buradaydı bu, nereye gitti, “şeytan mı oturdu üstüne”, “lanet kör şeytana”’ şeklinde sözler söylenirse, şeytanın oturduğu yerden kalkacağına ve bulunamayan eşyanın bulunacağına inanılır. Böyle bir inanışın oluşmasında insanın suçu başkasına atma, istenmeyen bir şeyi şeytana yükleme psikolojisi yattığı kanaatindeyim.

3.15.     Çalınan Eşya

Çalınan eşyanın bulunabilmesi için bir yumurta okutulur. Bunun sonucunda eşyayı çalan kişinin acı çekeceğine inanılır. Böylece acı çeken kişinin söz konusu eşyayı çaldığına karar verilip hırsız tespit edilmiş olur. Böyle bir uygulamanın artık Denizli’de yaşayan Ahıska Türkleri için bir anlamının kalmadığı ve eskilerden anlatılanlardan hatırladıkları ifade edilmiştir.^[43]

3.16.     Hıdırellez

Hıdırellez zamanının özellikle genç kızlar için ayrı bir önemi olduğuna inanılır. Genç kızlar, bir kâseye un hazırlarlar. Çocuklara kâsedeki una tuz attırılır. Tuzun çok veya az olması tamamen çocuğa bırakılır ve müdahale edilmez. Daha sonra hamur yapılır ve tavada pişirilir. Genç kızlar hazırladıklarını yerler ve uykuya yatarlar. Onlar, tüm bunları rüyada evleneceği genci görebilmek için yaparlar. Rüyada hangi genç görülürse onunla evlenileceğine inanılır. Ancak, kaynak kişilerce şimdiki genç kızlar arasında bu inanış ve uygulamanın fazla bir yerinin kalmadığı ifade edilmiştir. Hatta Hıdırellez ile ilgili yapılan uygulamaların daha ziyade hoş bir hatıra olması adına temsili olarak yapıldığı belirtilmiştir.^[44]

3.17.     Sıcak Su/Bulaşık Suyu

Bulaşık suyu ile ilgili inanış ve uygulamanın eskiden köy evlerindeyken, özellikle bulaşık yıkanan yerin dışarıda olduğu zamanlarda, daha belirgin olarak uygulandığı ifade edilmiştir. Buna göre, bulaşık suyu olsun, sıcak su olsun rastgele dökülmez. Eğer dökülecek olursa da besmele çekilmeden dökülmez. Böyle yapılmazsa sıcak su dökülen yerde cinlerin/şeytanın yavrularının olacağı kabulüne bağlı olarak bu yavruların yanmasına sebebiyet verileceği; bunun neticesinde de cinlerin/şeytanın suyu döken kişiyi çarpacağına inanılır. Cinlerin/şeytanın çapmasının ise, ağzın-yüzün yamulması,  elin-ayağın tutulması ve felç şeklinde belireceği düşünülür. Günümüzde ise (Denizli’de) sadece sıcak su ile ilgili uygulamanın yaygın olduğu belirtilmiştir. Bulaşık suyu ile ilgili olanın ise, nerdeyse kaybolmuş olduğu ifade edilmiştir.^[45]

3.18.     Diş

Dişle ilgili inanış ve uygulamalar daha ziyade çocukların süt dişleri hakkındadır. Çocuğun ilk dişi çıktığında patı (mısır patlatılır) yapılır. Dişi çıkan çocuk oturabiliyorsa oturtulur. Oturamıyorsa oturmasına yardımcı olunur. Diğer çocuklar toplanır ve patlatılan mısır çocuklarla birlikte yenir. Böyle yapıldığında çocuğun dişlerinin mısır gibi kolay, çabucak ve ağrısız bir şekilde patlayarak çıkacağına inanılır. İlk gören kişi elbisesinin yakasını azıcık yırtar ki, çocuğun dişleri de, elbisenin yakasının yırtılması gibi, kolayca diş eti yırtarak çıksın. Süt dişi çıktığı zaman, çıkan diş temsilen fareye verilir ve “benim dişim sana senin dişin bana” denilir. Böyle yapınca yeni çıkan veya çıkacak olan dişin farenin dişi kadar güçlü ve sağlam olacağına inanılır.^[46]

Değerlendirme ve Sonuç

İnsan, bilmek, güvende olmak, gelecek hakkında bilgi sahibi ve güç sahibi olmak ister. İnsan, tabiatı gereği mükemmelliği arar.  Beğenmek ve beğenilmek ister, kendisinde kusur aramak yerine kusuru başkalarına yükler. İnsan sorumluluk sahibidir ve her zaman bu sorumluluklarını yerine getirebilmek için gerekli güç ve kudrete sahip olamayabilir. Böylece insan, farklı arayışlar içerisine girer. İnsan, mahiyetini bilemediği ve açıklayamadığı hususlarda aşkın güçlere yönelir. Aşkın güçlere ulaşmak ya da bu güçlerin kendisine yardımcı olması için bazı aracılar oluşturur. İnsan, günlük hayatında umut, kaygı ve bilme arzusu gibi durumlarda, özellikle kendisini aşan durumlarda, halk inanışlarına yönelebilmektedir.[47]

Günlük hayatla ilgili halk inanışlarının hepsinin olmasa da birçoğunun insan hayatının kolaylaşmasına, çözümsüz kalındığında bir çıkış yolu aranmasına yönelik olduğu söylenebilir. Yukarıda ayrıntılı olarak incelediğimiz nazarla ilgili inanışlarda, karşılaşılan sıkıntılardan kurtulmanın yolu olarak kötü ruhların ve şerli bakışların olumsuz tesirlerinden emin olmak için farklı uygulamalara yer verildiği görülmüştür. Nazardan korunmak için nazar boncuğunun çocuklara ve onlara ait eşyalara takılmasıyla ilgili uygulamaların Türklerin eski inançlarıyla bir bağlantısının olduğu anlaşılmaktadır. Bu da bize Türklerin İslamiyet’i kabul etmeleriyle eski inanç ve kültürlerini tamamen terk etmeyip bazı değişikliklerle devam ettirdiklerini göstermesi açısından önemlidir.[48]

Dikiş dikmek, tırnak kesmek, sakız çiğnemek gibi inanışların ilk çıkış sebeplerinin unutulması sonucu oluştuğunu söylemek mümkündür. Şöyle ki, birisinin üzerinde elbise dikilirken olumsuz bir durum ortaya çıkmış ve zamanla bu ilk sebep unutulmuş veya ortaya çıkan bu duruma yeni yorumlar eklenerek devam etmiş olma olasılığı da düşünülebilir ve şöyle bir sonuca varılabilir: Bir kimsenin üzerindeyken elbisenin dikilmesi hem pratik olmasından dolayı hem de istenmeyen durumun oluşmasını engellemek için böyle bir uygulamaya yer verilmektedir.

Tırnak kesmekle ilgili olarak ise önceden gece vaktinde aydınlatma yeterli olmadığından tırnak kesilirken elini veya parmağını kesmenin önüne geçmek için söylenmiş ve daha sonra bunun bir inanışa dönüştüğü düşünülebilir.  Zamanla bu, yukarıda da belirttiğimiz üzere, bazı anlam yüklemeleri sonucunda halk inanışı halini almıştır, diyebiliriz. Görüldüğü gibi bazı halk inanışlarında kaynağının belli olmama durumu söz konusudur.

Halk inanışları bir milletin veya topluluğun günlük yaşamında yansıma bulan ve farklı süreçlerden geçerek devam eden unsurlar olarak tanımlanmaktadır. Çalışmamıza konu ettiğimiz Denizli’de yaşayan Ahıska Türklerinin günlük hayatla ilgili bazı halk inanış ve uygulamalarının diğer Türk topluklarının halk inanış ve uygulamalarıyla büyük oranda benzediği gözlemlenmiştir. Bu benzerliğin kaynağında sahip olunan ortak tarih, kültür ve din gibi unsurların belirleyici olduğu aşikârdır.

Ahıska Türkleri, sürgün edilmeleri neticesinde farklı bölgelerde yaşamak zorunda kalmışlardır. Bu sebeple, farklı inanışlara sahip millet ve topluluklarla karşılaşmışlardır. Bunun neticesinde de sahip oldukları bazı inanışlarının, hem etkilemiş hem de etkilenmiş olması kaçınılmazdır. Türkiye ve Denizli’ye gelen Ahıska Türkleri, yerleştikleri yöre halkının örf, adet ve inanışlardan etkilendiği gibi kendi sahip oldukları örf, adet ve inanışları da bulundukları sosyal ve fiziksel çevreye göre uyarlamışlardır. Buna örnek olarak, daha önce kendi vatanlarında köyde (kırsalda) yaşayanların önem verdiği bulaşık suyu ile ilgili inanış ve uygulaması Denizli’deki yeni nesil arasında neredeyse bilinmez ve uygulanmaz olmuştur. Buradan da bir millet veya topluluğun sahip olduğu halk inanışlarının ya içinde yaşanılan zaman, fiziksel ve sosyal çevreye göre şekil değiştirdiği ya da zamanla yok olduğu veya anlam değişikliğine uğradığı açıktır.

Kaynakça

Aydın, Mustafa. “Meshet Türkleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29: 304-306. Ankara: TDV Yayınları, 2004.

Biray, Nergis. “Sürgünden Honaz’a Ahıska Türkleri”. Geçmişten Günümüze Denizli Yerel Tarih ve Kültür Dergisi 11, Türk Hâkimiyetinin 800. Yılı Anısına Özel Sayı, (2006): 52-53.

Bostan, İdris. “Ahıska”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1: 526-527. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.

Buntürk, Seyfeddin. Rus Türk Mücadelesi’nde Ahıska Türkleri. Ankara: Berikan Yayınları, 2007.

Demiray, Erdinç. “Anavatanlarından Sekiz Ülkeye Dağıtılmış Bir Halk: Ahıska Türkleri”. Turkish Studies 7/3 (Yaz 2012): 877-885.

Denizli İl Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü, “Ahıska Türklerinin İstisnai Olarak Türk Vatandaşlığını Kazanmaları”, erişim: 02 Ocak 2018, http://denizlinufus.gov.tr/ahiska-turklerinin-istisnai-olarak-turk-vatandasligini-kazanmalari-1-liste. 

Denizli İl Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü, “Ahıska Türklerinin İstisnai Olarak Türk Vatandaşlığını Kazanmaları”, erişim: 02 Ocak 2018, http://denizlinufus.gov.tr/ahiska-turklerinin-istisnai-olarak-turk-vatandasligini-kazanmalari.

Eroğlu, Ahmet Hikmet. “Halk İnanışlarına Giriş”, Halk İnanışları El Kitabı. Ed. Durmuş Arık-Ahmet Hikmet Eroğlu. Ankara: Grafiker Yayınları, 2017.

Faigov, Orkhan, Ahıska Türklerinin Türk Basınında Sunum Biçimi (1944 Ahıska Sürgünü, 1989 Fergana Faciası, 2004 Krosnodar Göçü, 2010 Kırgızistan Çatışması Örnek Olayları). Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2015.

Karaoğlan, Hamza. “Ruhla İlgili İnanışlar”. Halk İnanışları El Kitabı. Ed. Durmuş Arık-Ahmet Hikmet Eroğlu. Ankara: Grafiker Yayınları, 2017.

Keskin, Yahya Mustafa. “Türk Toplumunda Nazar Olgusu ve Buna Karşı Geliştirilen Korunma ve Kurtulma Pratikleri: Elazığ Örneği”. Dini Araştırmalar Dergisi 11/32 (2008): 191-214. 

Kılıç, Ebru. “Doğu Türkistan’dan Anadolu’ya Yağmur Törenleri”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 3 (2014): 177-193.

Ragibova, İlmira. Kırgızistan’da Yaşayan Ahıska Türklerinin Folkloru. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2008.

Seferov, Rehman v.dğr. “Sovyet Döneminden Günümüze Ahıska Türklerinin Yaşadıkları Coğrafyaya Göçlerle Birlikte Genel Bir Bakış”. Türkiyat Araştırmalar Dergisi 24, (2008): 393-411.

T. C. İçişleri Bakanlığı, Göç İdaresi Genel Müdürlüğü, “İkamet İzni Çeşitleri”, erişim: 31 Ocak 2018, http://www.goc.gov.tr/icerik3/ikamet-izni-cesitleri_409_414_4664.    

Kaynak Kişiler

Abbas, Demirel, D. 1992, Öğrenci, Pamukkale, (18.03.2018).

Abbas, Timur, D. 1994, Pamukkale, (19.03.2018).

Ahmet, Murat, D. 1957, Emekli, Honaz, (02.02.2018).

Aslan, Osman, D. 1967, Turizmci, Honaz, (02.02.2018).

Atamov (Ethem), Kibar, D. 1958, Serbest Meslek,  Pamukkale, (31.01.2018).

Atamov, Ebuzer, D. 2003, Öğrenci, Honaz, (20.03.2018).

Atamova, Gülmira, D. 1989, Ev Hanımı, Denizli,  (18.03.2018).

Bekirova, Amina, D. 1989, Ev Hanımı, Konya, (20.03.2018).

Devrisheva, Khalida, D. 1981, Akademisyen, Honaz, (20.03.2018).

Ethem, Mürsel, D. 1981, Akademisyen, Pamukkale, (31.01.2018).

Hamdioğlu, Gülminaz, D. 1994, Öğrenci, Honaz, (20.03.2018).

Hamit, Mayzer, D. 1997, Öğrenci, Bursa/İnegöl, (19.03.2018).

İsmail, Kerim, D. 1963, Turizmci, Honaz ( 02. 02. 2018). 

İsmail, Ömer Ali, D. 1954, Emekli, Honaz, (02.02.2018).

İsmihan, Güzel, D. 1994, Öğretmen, Pamukkale, (20.03.2013).

Kasap, Elzar, D. 1993, Öğrenci, Denizli, (20.03.2018).

Kuchirova, Zulfiya, D. 1994, Muhasebeci, Rusya/Rostov-na-Donu, (19.03.2018).

Kurbanoğlu, Cabbar, D. 1956,  Serbest Meslek, Honaz, (02.02.2018).

Kurbanov, İlham, D. 1991, Öğrenci, Bursa/Yıldırm, (19.03.2018).

Muhammed, Albina, D. 1998, Öğrenci, Honaz, (19.03.2018).

Mursal, Dilara, D. 1971, Ev Hanımı,  Honaz, (12.12.2017).

Mursal, Mahmut, D. 1968, Turizmci, Honaz (12.12.2017).

Mursal, Mahmut, D. 1968, Turizmci, Honaz (12.12.2017).

Mursal, Seher, D. 1943, Emekli, Honaz, (16.12.2017).

Mursal, Zülfiye, D. 1977, Ev Hanımı, Honaz, (20.03.2018).

Osmanlı, Eşref, D. 1938, Emekli, Honaz, (02.02.2018).

Ragibova, İlmira, D. 1981, Akademisyen, Honaz, (31.01.2018).

Saifullaeva, Gulshan, D. 1997, Öğrenci, Honaz, (18.03.2018). 

Şamilov, Elşad, D. 1992, Denizli, (20.03.2018).

Ulfanov, Ozal, D. 1993, Öğrenci, Denizli, (19.03.2018).

Ulfanov, Servel, D. 1994, Akademisyen, Muğla/menteşe, (19.03.2018).

Usmanov, Rza, D. 1993, Öğrenci, Denizli (19.03.2018).

Vehbi, Kamile, D. 1994, Öğrenci, Bursa/Yıldırım, (20.03.2018).

Vezir, Dinara, D. 1998, Öğrenci, Honaz, (21.03.2018).

---

[1] Mustafa Aydın, “Meshet Türkleri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2004),29: 304; İdris Bostan, “Ahıska”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1988),1: 526; Rehman Seferov v.dğr., “Sovyet Döneminden Günümüze Ahıska Türklerinin Yaşadıkları Coğrafyaya Göçlerle Birlikte Genel Bir Bakış” Türkiyat Araştırmalar Dergisi 24, (2008): 393.

[2] Orkhan Faigov, Ahıska Türklerinin Türk Basınında Sunum Biçimi (1944 Ahıska Sürgünü, 1989 Fergana Faciası, 2004 Krosnodar Göçü, 2010 Kırgızistan Çatışması Örnek Olayları) (Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2015), 56. 

[3] Erdinç Demiray, “Anavatanlarından Sekiz Ülkeye Dağıtılmış Bir Halk: Ahıska Türkleri”, Turkish Studies 7/3 (Yaz 2012): 881; Faigov, Ahıska Türklerinin Türk Basınında Sunum Biçimi, 57. 

[4] Faigov, Ahıska Türklerinin Türk Basınında Sunum Biçimi, 72.  

[5] Seyfeddin Buntürk, Rus Türk Mücadelesi’nde Ahıska Türkleri (Ankara: Berikan Yayınları, 2007): 427.

[6] Nergis Biray, “Sürgünden Honaz’a Ahıska Türkleri”, Geçmişten Günümüze Denizli Yerel Tarih ve Kültür Dergisi 11, Türk Hâkimiyetinin 800. Yılı Anısına Özel Sayı, (2006): 52. 

[7] T.C. İçişleri Bakanlığı, Göç İdaresi Genel Müdürlüğü, “İkamet İzni Çeşitleri”, erişim: 31 Ocak 2018, http://www.goc.gov.tr/icerik3/ikamet-izni-cesitleri_409_414_4664.  

[8] Denizli İl Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü, “Ahıska Türklerinin İstisnai Olarak Türk Vatandaşlığını Kazanmaları”, erişim: 02 Ocak 2018, http://denizlinufus.gov.tr/ahiska-turklerinin-istisnai-olarak-turk-vatandasligini-kazanmalari-1-liste; Denizli İl Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü, “Ahıska Türklerinin İstisnai Olarak Türk Vatandaşlığını Kazanmaları”, erişim: 02 Ocak 2018, http://denizlinufus.gov.tr/ahiska-turklerinin-istisnai-olarak-turk-vatandasligini-kazanmalari.

[9] Ahmet Hikmet Eroğlu, Halk İnanışlarına Giriş, Halk İnanışları El Kitabı, ed. Durmuş Arık ve Ahmet Hikmet Eroğlu (Ankara: Grafiker Yayınları, 2017), 21-22.  

[10] İlmira Ragibova, D. 1981, Akademisyen, Honaz, (31.01.2018); Gulshan Saifullaeva, D. 1997, Öğrenci, Honaz, (18.03.2018); Demirel Abbas, D. 1992, Öğrenci, Pamukkale, (18.03.2018).

[11] Kibar Atamov (Ethem), D. 1958, Serbest Meslek,  Pamukkale, (31.01.2018); Gülmira Atamova, D. 1989, Ev Hanımı, Denizli,  (18.03.2018); Rza Usmanov, D. 1993, Öğrenci, Denizli (19.03.2018).

[12] Kerim İsmail, D. 1963, Turizmci, Honaz ( 02. 02. 2018); Timur Abbas, D. 1994, Pamukkale, (19.03.2018).

[13] Seher Mursal, D. 1943, Emekli, Honaz, (16.12.2017); İlmira Ragibova. (31.01.2018); Mayzer Hamit, D. 1997, Öğrenci, Bursa/İnegöl, (19.03.2018).

[14] Cabbar Kurbanoğlu, D. 1956,  Serbest Meslek, Honaz, (02.02.2018); Ozal Ulfanov, D. 1993, Öğrenci, Denizli, (19.03.2018).

[15] Eşref Osmanlı, D. 1938, Emekli, Honaz, (02.02.2018); Gulshan Saifullaeva.

[16] İlmira Ragibova (31.01.2018); Timur Abbas; Zulfiya Kuchirova, D. 1994, Muhasebeci, Rusya/Rostov-na-Donu, (19.03.2018).

[17] Eşref Osmanlı; Kibar Atamov (Ethem); Albina Muhammed, D. 1998, Öğrenci, Honaz, (19.03.2018).

[18] Eşref Osmanlı; İlmira Ragibova (31.01.2018); Demirel Abbas.

[19] Kibar Atamov (Ethem). 

[20] Kerim İsmail.

[21] Cabbar Kurbanoğlu.

[22] Kerim İsmail; Ozal Ulfanov.

[23] Eşref Osmanlı; Gülminaz Hamdioğlu, D. 1994, Öğrenci, Honaz, (20.03.2018).

[24] Kaynak kişi isminin zikredilmemesini istemiştir.

[25] Osman Aslan, D. 1967, Turizmci, Honaz,(02.02.2018); Kamile Vehbi, D. 1994, Öğrenci, Bursa/Yıldırım, (20.03.2018).

[26] Seher Mursal; Eşref Osmanlı; Amina Bekirova, D. 1989, Ev Hanımı, Konya, (20.03.2018).

[27] Seher Mursal; Elzar Kasap, D. 1993, Öğrenci, Denizli, (20.03.2018); Ebuzer Atamov, D. 2003, Öğrenci, Honaz, (20.03.2018).

[28] Eşref Osmanlı; Cabbar Kurbanoğlu; Elşad Şamilov, D. 1992, Denizli, (20.03.2018).

[29] Mürsel Ethem, D. 1981, Akademisyen, Pamukkale, (31.01.2018); Gülminaz Hamdioğlu.

[30] Mahmut Mursal, D. 1968, Turizmci, Honaz (12.12.2017); Dilara Mursal, D. 1971, Ev Hanımı,  Honaz, (12.12.2017); Seher Mursal; Eşref Osmanlı; İlmira Ragibova (31.01.2018); Kerim İsmail; Cabbar Kurbanoğlu; Gulshan Saifullaeva.

[31] Hamza Karaoğlan. “Ruhla İlgili İnanışlar”, Halk İnanışları El Kitabı, Ed. Durmuş Arık-Ahmet Hikmet Eroğlu (Ankara: Grafiker Yayınları, 2017),  380-381.

[32] Osman Aslan, D. 1967, Turizmci, Honaz, (02.02.2018); Eşref Osmanlı; Kerim İsmail; Cabbar Kurbanoğlu.

[33] İlmira Ragibova (13.02.2018); Ömer Ali İsmail, D. 1954, Emekli, Honaz, (02.02.2018).

[34] Kibar Atamov (Ethem); Seher Mursal; Eşref Osmanlı; Demirel Abbas.

[35] İlmira Ragibova (13.02.2018); Mürsel Ethem; Kamile Vehbi.

[36] İlmira Ragibova (13.02.2018); Seher Mursal; Albina Muhammed.

[37] Eşref Osmanlı (13.02.2018); Ömer Ali İsmail; Khalida Devrisheva, D. 1981, Akademisyen, Honaz, (20.03.2018).

[38] Eşref Osmanlı; İlmira Ragibova (13.02.2018); Seher Mursal; Güzel İsmihan, D. 1994, Öğretmen, Pamukkale, (20.03.2013).

[39] İlmira Ragibova, Kırgızistan’da Yaşayan Ahıska Türklerinin Folkloru (Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2008), 136.

[40] Seher Mursal; Eşref Osmanlı; İlmira Ragibova (13.02.2018); İlham Kurbanov, D. 1991, Öğrenci, Bursa/Yıldırım (19.03.2018); Servel Ulfanov, D. 1994, Akademisyen, Muğla/Menteşe (19.03.2018).

[41] Ebru Kılıç, “Doğu Türkistan’dan Anadolu’ya Yağmur Törenleri”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 3 (2014): 177-193.

[42] Dilara Mursal; İlmira Ragibova (13.02.2018); Mahmut Mursal; Güzel İsmihan; Zülfiye Mursal, D. 1977, Ev Hanımı, Honaz, (20.03.2018).

[43] Eşref Osmanlı; Murat Ahmet, D. 1957, Emekli, Honaz, (02.02.2018); İlmira Ragibova (13.02.2018).

[44] İlmira Ragibova (31.01.2018); Seher Mursal; Eşref Osmanlı; Dinara Vezir, D. 1998, Öğrenci, Honaz, (21.03.2018); Servel Ulfanov.

[45] Seher Mursal; Eşref Osmanlı; Kibar Atamov (Ethem); İlmira Ragibova (31.01.2018); Gülmira Atamova.

[46] İlmira Ragibova (31.01.2018); Cabbar Gurbanov; Eşref Osmanlı; Kerim İsmail.

[47] Eroğlu, “Halk İnanışlarına Giriş”, 39-41.

[48] Yahya Mustafa Keskin, “Türk Toplumunda Nazar Olgusu ve Buna Karşı Geliştirilen Korunma ve Kurtulma Pratikleri: Elazığ Örneği”, Dini Araştırmalar Dergisi 11/32 (2008): 191-214.